Nola kontatu ipuin bat?

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak:

• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa
• Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Fikziozko istorioak sortzeko eta kontatzeko irrika
• Ahozko jarduna ezagutu, erabili eta balioesteko gogoa

Bideoa ikusi aurretik:

Gaiaren aurkezpena egingo dugu: kontalaritzari buruzkoa da ikusiko dugun bideoa. Aurre-ezagutzak aktibatzeko, gisa honetako galderak egin ditzakegu:

-Beti gaude kontatzen, nahiz eta ez garen konturatzen. Trebeak al zarete gauzak kontatzen?

-Zer da kontalaritza (kontatzearen artea)? Gustatzen al zaizue txisteak eta anekdotak kontatzea? Badakizue arreta erakartzen? Barre eginarazten?

-Ipuinzaleak zarete? Zer ipuin dakizkizue? Kontatu!

-Zer ezaugarri dituzte ipuinek (definizioa)?

Ipuina narrazio mota bat da, fikziozkoa. Ikus ahozko testu-generoak (Jean-Michel Adam, 1987).

Ipuina edo istorio laburra: irudimenak sortutako kontakizuna, bereziki alegiazkoa (baina ez beti), denbora tarte batean eta toki batean pertsonaia bati/batzuei gertatutako ekintzak kontatzen dituena.

-Nola kontatu ondo ipuin/istorio bat?

-Zer izan behar da kontuan (ahots-tonua, erritmoa, gorputz-adierazpena…)? Zerrenda osatu!

-Zertaz hitz egitea gustatzen zaizue? Zeintzuk dira zuen gustuko gaiak?

-Ikasi al daiteke istorioak/ipuinak ondo kontatzen ala kontalariak berezko dohaina izan behar du?

Bideoa ikusi bitartean:

1-Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitarteakoak konparatu, ea aurrez hitz egindakoarekin bat datozen.

2-Ikasleek euren arreta erakarri duten pasarteak gogoan har ditzatela.

3-Ulertu ez dituzten hitzak, esaerak edo erreferentziak apuntatu. Adibidez, Amelik bere euskalkian esandakoak, nafarreraz: arrunt (oso), gan (joan), erran (esan), aunditz (asko), aise pendientiago (askoz pendienteago), bertzea (bestea)…

Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari etekin guztia ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren:

1-Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.

2-Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu:

-Gustatu al zaizue bideoa? Ondo azaltzen al dute istorioak nola kontatu? Zerbait falta al da?

-Inoiz egon al zarete helduentzako ipuin-saioren batean? Ezagutzen zenituzten bideoan agertu diren bi kontalariak eta aktorea?

-Nabari da bideoko kontalariek ondo pasatzen dutela kontatzen. Garrantzitsua da egiten duzunarekin disfrutatzea (sentitzea, sentiarazteko)?

-Esan dituzten gauza guztietatik, zer iruditzen zaizue egiteko zailena? Zergatik?

-Ipuinak buruz ez ikastea, “testutik urruntzea” inportantea dela diote. Baduzue ohiturarik horretarako?

-Hitzei egundoko garrantzia ematen diegu. Alabaina, hitzak komunikazioaren ehuneko 30 inguru omena dira (gainerakoa, gorputz adierazpena). Asko ala gutxi iruditzen zaizue?

3. Nahiz eta batzuetan muga lausoa izan (era guztietako antzezlanak daudelako), interesgarria gerta dakiguke bereizketa egitea: kontalaritza vs antzerkia. Kontalaritzan:

• Narratzailea zu zeu zara, ez pertsonaia bat: ez duzu antzeztu behar
• Inprobisaziorako aukera handiagoa duzu: istorioa publikoaren, lekuaren eta egoeraren arabera alda dezakezu
• Ez duzu ezer behar (atrezzorik, mozorrorik… eszenatokirik ere ez)

Ipuin beraren bi aldaera ikusiko ditugu, “Hontzaren ipuina”ren bi adibide

• Joxe Mari Karrererena
• Amelirena

Hauxe da ipuinaren jatorrizko bertsioa, Aramaion jasoa Ahotsak.eus proiekturako.

-Eman iritzia jatorrizko ipuinari eta kontalarien bi bertsioei buruz

-Konparatu bi bertsioak: musikarekin ala gabe nahiago?

Bi bertsioak berriz ikusi, oraingoan darabiltzaten kontaketa-estrategiei erreparatuz (binaka jarrita egin daiteke, bikote bakoitzak kontalari bat aukeratuta):

Nahi izanez gero, ipuinaren egitura eta edukia ere landu ditzakegu (ipuinak sortzeko baliagarria gerta dakieke):

4. Kontaketa-laborategia. Bideoan aipatu dituzten kontalaritza-estrategiak lantzeko, esperimentu batzuk egingo ditugu: esaldi eta testu laburrekin jolastuko dugu, talde txikietan jarrita (4-5 lagun):

a. Tonua: “Gaur amonaren etxera noa” esaldia esan, ahotsa aldatuz: otsoa izanda, umea izanda, triste, pozik, gogaituta, haserre, misteriotsu… bururatzen zaizkien aukera guztiak, txandaka.

b. Pertsonaien izaera: Ahotsa eta keinuak. Aurkezpen txiki bat egin. Adib.: “Otsoa naiz eta jan egingo zaitut!”. Pertsonaiak aldatzen joan: gaiztoa, eroa, inuxentea, lotsatia, bihurria, lotia, erretxiña, alaia, tristea, kexatia…

c. Espazioa: “Ikusi, hor/han dago!” eta “Badator, badator…” esaldiak erabili. Egoera: iratxo bat, erraldoi bat, txori bat, mamu bat, erle bat… guregana gerturatzen ari da.

d. Inprobisazioa: Taldeko pertsona bakoitzak hitz bat esango du, eta 4-5 hitzak paper batean idatziko dituzte. Guztien artean istorio txiki bat asmatuko dute, 4 hitz horiek erabilita. Bat-batean egitekoa, istorioa idatzi gabe. Aukera bat: gero gelakideei kontatzea.

5. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen gara daitezke. Lau adibide  eskaintzen dira hemen. Ikasleek aukeratu dezakete, eta baita ordezko beste ekoizpenen bat proposatu ere.

• “Jolasten”. Jolas bat egingo dugu, gorputz-adierazpenaren garrantziaz jabetzeko.4-5 laguneko taldeetan banatuta egingo dugu. Hitzen ordez, bala-bala hizkuntza erabiliko dugu (hitz egin beharrean bala-bala esatean datza). Zakutxo edo poltsa batean sentipenekin lotutako hainbat hitz sartuko ditugu, papertxoetan idatzita: harridura, beldurra, tristura, barregura, etsipena, nazka, haserrea, poza, jakin-mina...

Talde bakoitzak bere papertxoak izango ditu (talde guztiek berdinak), eta taldekideak bertatik paper bana ateratzen joango dira, ondokoei erakutsi gabe. Hala, taldekide bakoitzak bala-bala hizkeran bere kontaketa egin beharko du, besteek hitza asma dezaten (adibidez, tristura baldin bada: aurpegi tristea jarriko du, tonua baxua izango da eta erritmoa motela; hasperen egin dezake eta baita negar ere; eskuekin aurpegia estali, burua makurtu…). Jolas honen helburua, ondo pasatzeaz gainera, gorputz-adierazpenaren eta hitzezkoak ez diren baliabideen garrantziaz ohartzea da.

    Ondo legoke ariketa grabatzea, gero ikasleek euren buruak ikusi ahal izateko.

• “Bestearen azalean”. mikroipuinak erabiliko ditugu langai gisa, eta bi lanketa sakon egingo ditugu mikroipuin horiekin.

1. Ozenki irakurtzea: irakurketa antzeztua
2. Ipuin-kontaketa

Bi molde ezberdin dira, eta bakoitzak bere ezaugarriak ditu. Jarduera honen helburua biak lantzea da, eta bi moldeen ezaugarriez jabetzea. Izan ere, literatura eta ahozkotasuna askotan ez datoz bat: ipuin batzuk irakurtzeko aproposagoak dira kontatzeko baino.

Hasteko, ikasleak binaka ipini eta bikote bakoitzak gustuko mikroipuin bat aukeratuko du (posible da beraiek asmatua izatea ere). Adibiderako, mikroipuin hau erabil dezakegu (mikroipuinak.eus webgunetik hartua):

1. Mikroipuina ozen irakurriko dugu. Horretarako, Pako Eizagirreren azalpenak kontuan izan ditzakegu, aditua baita lan horretan (Aittu.eus webgunearen sortzailea da): Testua ezagutu eta barneratu (00:30-01:40)

Aukeratutako testua aztertu, eta ikasle bakoitzak zer zati irakurriko duen erabakitakoan, tonoa eta erritmoa erabakiko dute, probak eginez: zer tonotan irakurri (umorezkoa, serioa, lasaia…), pertsonaien ahotsak nolakoak izango diren, non egin geldialdiak, zer hitz nabarmendu…

Testua barneratuta dutenean (markatu egin dezakete, nahi badute):

• Ozen irakurriko dute ikaskideen aurrean. Ahotsak grabatu (bideoan ere graba daiteke. Adibiderako, ikus: Txirri, Mirri eta Txiribiton oporretan).
• Sentsazioaren berri emango dute: Gustura sentitu zara? Eroso, deseroso? Urduri, lasai? Disfrutatzen, bukatzeko irrikitan? Beldurrik piztu zaizu (gaizki egitekoa, erridukulua egitekoa…)?
• Gustura geratu ez badira, hobeto prestatu, eta berriz irakurri eta graba dezakete (adibidez, bakarrik egonda).
• Bi aukera:                                            

-Audio-ipuina egitea: ahotsari musika eta soinuak gehitzea (edizio-programaren bat erabiliz).

-Bideo-ipuina egitea: ipuina bideo bihurtzea, marrazkiak/irudiak, soinuak eta musika ipinita (edizio-programaren bat erabiliz). Adibiderako, ikus Aittu.eus webguneko ipuinak.

• Emaitza ikaskideekin partekatu, eta sare sozialen bidez ere bai.

2. Mikroipuina kontatzeko garaia da orain! Irakurtzea eta kontatzea ez dira gauza bera. Desberdintasun nagusiak:

• Publikoaren aurrean zaude: zein da hartzailea? Ez da gauza bera 3 urteko umeei edo helduei kontatu. Ikus Doña Karmenen ipuina eta Yolanda Arrietaren Oinutsik jauregian. 
• Gorputz-adierazpena: ahotsa bezain inportantea da, edo gehiago! Begiradak, keinuak, espazioaren erabilera…
• Ez duzu paperik behar: ez zara testuan oinarrituko. Istorioaren eskema ezagutzea da garrantzitsuena.

Aurreko adibidera joko dugu, “Amaiera” izeneko mikroipuinera: Ahoz kontatzeko idatzita al dago? Zer dago sobran? Zer moldatuko zenuke?

Moldaketa posible bat:

Eskema posible bat. Buruan izan behar ditugun ideiak, ipuina kontatu ahal izateko (kontatzerakoan, hitzak berez aterako dira, eta berdin du ez badira testuko berak!).

Adibidez:

Pauso posibleak:

1-Ikasle bikote bakoitzak bere mikroipuina moldatuko du: kontatzeko bertsio bat egin.

2-Ipuinaren eskema egingo dute: ideia nagusiak atera

3-Kontaketa prestatu. Binaka presta dezakete, elkarri laguntzeko, baina gero bakarka kontatuko dute. Izan ere, pertsona bakoitzak bere erara kontatzen du, bere estilora, bere hitzekin eta keinuekin. Hori du polita ipuin-kontalaritzak. Aurrez landutakoak kontuan izango dituzte:

              -Tonua eta erritmoa: umorezkoa, tristea, misteriozkoa… Zein da hartzailea?

-Erritmoa: bizia, motela, aldakorra, isiluneak…

-Pertsonaien izaera: ahotsak, keinuak

-Hizkuntza-baliabideak: onomatopeiak, esamoldeak, erregistroak…

-Gorputz-adierazpena: keinuak, begiradak, mugimendua, espazioaren erabilera, arnasa…

4-Ipuin-kontaketa egin ikaskideen aurrean. Bideoan grabatu.

5-Ipuin-kontaketa publikoari zabaldu. Hiru aukera:

-Grabazioa editatu eta sare sozialetan zabaldu.

-Beste gela batera joan, ipuinak kontatzera. Iritzi-trukea egin.

-Mikroipuin-kontaketa maratoia antolatu, egun batean, ikastetxeko areto batean.

• “Sormena lagun”. Ipuinak/istorioak asmatzea, gero kontatzeko. Horixe izango da erronka. Ipuina norberak sortutakoa denean, barrurago sentitzen dugu, eta sentimendu gehiagorekin kontatu ohi dugu. Hasteko, hauxe da ikasleei galde diezaiekeguna:

Zer kontatu nahi duzu? Zer iruditzen zaizu interesgarria? Zer entzungo zenuke edo entzuten duzu gustora? Nolako istorioak gustatzen zaizkizu?

Bidea errazteko, bi proposamen ditugu:

A aukera. Aurpegiak eta keinuak ikusita, istorio bat asmatzea. Karrere eta Ameli ipuin-kontalarien fotogramak erabiliko ditugu. Ikasle bakoitzak bietako bat aukera dezake:

Zortzi fotograma horiek izango dira ipuinaren bizkarrezurra. Eskema klasikoa erabil dezakegu:

-Hasiera: pertsonaia batzuk, leku bat eta egoera bat deskribatu

-Korapiloa: arazo bat, gertaera batzuk azaldu

-Bukaera: istorioa ixteko modu bat (ez dauka amaiera alaia izan beharrik)

Pausoz pauso:

-Istorioa pentsatu, eta zenbaki bakoitzaren ondoan gertatzen dena idatzi, esaldi gutxitan

-Istorioa gelakideekin partekatu: fotograma bakoitzean zer jarri duzun azaldu

-Istorioa kontatu, paperik erabili gabe, ateratzen diren hitzekin (berdin du istorioaren zatiren bat ahaztuta/aldatuta ere). Aurretik landutakoak kontuan izan (tonua, erritmoa, espazioa, keinuak, begiradak…).

B aukera: Ipuin ezagunak aldatzea, neurri batean egitura nagusia mantenduta. Adibidez, Txanogorritxo makarra bat da (ez du amonarenera joan nahi), otsoa ez da gaiztoa (amonaren etxera laguntzen dio) eta amona ez dago etxean (oporretara joan da).

Ipuina prestatu eta kontatu. Aurretik landutakoak kontuan izan (tonua, erritmoa, espazioa, keinuak, begiradak…).

• “Hitzen arrastoan”. Hizkuntza-baliabideak oso inportanteak dira kontatzeko garaian. Euskara jator eta aberatsa erabiltzeak kolorea ematen dio kontakizunari.

Gure aitona-amonek, esaterako, euskara oso aberatsa dute. Ikus bideo hau, eta hitz egiteko moduari erreparatu (besteak beste, darabiltzaten onomatopeiak apuntatu): Ipuinak eta txisteak (proposamen pedagogikoak ere baditu bideoak)

Onomatopeiak aldatu egiten dira hizkuntza batetik bestera. Euskarazko onomatopeiak landuko ditugu. Hona hemen adibide batzuk:

          -Taula osatu: onomatopeia gehiago ipini. Animalienak, adibidez.

-Ikasle bakoitzak egoera bat, istorio labur bat asmatuko du, onomatopeiak erabiltzeko: gutxienez 3 onomatopeia sartu. Adibidez:

Aurrekoan kalean zehar nindoan, tipi-tapa, tipi-tapa, lasai asko, eta bat-batean krask… zerbait zapaldu nuen! “Ai ama… zerbait apurtu dut”. Makurtu egin nintzen zer zen begiratzeko, eta ez nuen ezer ikusten… baina bat-batean braust! Igel berde bat agertu zen!

-Sortutako istorioa gelakideei kontatu. Kontatzeko garaian, aurrez landutakoak kontuan izan (begiradak, keinuak, espazioa…)!

6- Ekoizpena partekatzea. Azken ekoizpenaren emaitza ahoz ematea lehenetsiko da, emaitza dena delakoa dela ere: ikus-entzunezkoa, ipuin-kontaketa, audio-ipuina… eta, ahal dela, bideokamerarekin grabatzea, ahozko jardunen bilakaera ikusteko. Aurkezpen guztien ondoren, galderentzat, hausnarketentzat eta iritzientzat tartea izango da. Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea komeni da, eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea. Irizpideak proposatzeko, irakasleari baliagarri gerta dakizkioke: ahozkoaren ezaugarriak eta baliabideak. 

Ebaluazio-irizpideak: 

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

-Ea gaiak bere interesa piztu duen.

-Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

-Ea bideoa eta adinekoen testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.

-Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.

-Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.

-Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

-Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.

-Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.

-Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

-Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.

-Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakasleak aintzat hartu ditzakeen ebaluazio-irizpideak:

-Ea aktiboki hartzen duen parte dramatizatze-, birsortze-, memorizatze- eta errezitatze-lanetan,

eta, erritmoa, ahoskera, azentua eta intonazioa zaintzeaz gainera, antzezpen-estrategia errazak erabiltzen dituen.

- Ea ipuinak, pasadizoak... etorri handiz eta bizi narratzen dituen.

- Ea kontakizun laburrak irakurri eta entzuten dituen, gure kulturako eta beste kultura batzuetako mitoak eta kondairak barne, literatura kontakizunaren elementuei eta haien funtzionaltasunari erreparatuz.

- Ea ipuinak eta kontakizun laburrak iruzkinak eginez eta espresioa landuz irakurtzen dituen, eta istorio-elementuak, hasiera formak, garapen kronologikoa eta amaiera bereizten dituen.

- Ea literatura-ereduak sormenez erabiltzen dituen.

- Ea aurreko belaunaldien testigantzen garrantziaz jabetu den eta interesa erakutsi duen.

- Ea lehenaldia eta orainaldia lotzeko eta bere ikuspegia aberasteko gogoa eta gaitasuna izan dituen.

- Ea identifikatzen dituen euskararen eta gaztelaniaren arteko ukipen-egoeraren ondorioz sortutako fenomenoak, eta egoera zehatzak aztertzen dituen (2. mailan).

- Ea lotzen duen edukia historia- eta gizarte-testuinguruarekin.

- Ea euskararen erabilerari lehentasuna ematen dion hainbat komunikazio-eremutan.

- Ea erabiltzen duen bere euskalkia, hala eskatzen duten komunikazio-egoeretan.

-Ea edonolako bazterketa adierazten duten estereotipoak ez dituen erabiltzen.

-Ea hautematen dituen gizarte-, arraza-, sexu- edota kultura-bazterketa adierazten duten irudiak eta adierazpenak (genero ikuspegiari lotutakoak bereziki), eta, horrez gainera, berak sortzen dituen testu mintzatu eta idatzietan adierazpen horien erabilera baztertzen duen.

- Ea bideoa behar bezala ulertu duen eta ulertu ez duena argitzen saiatu den.

- Ahozko aurkezpen errazetarako, ea informazio garrantzitsua bilatzen eta hautatzen duen, hainbat iturri erabiliz: analogikoak, ikus-entzunezkoak eta digitalak.

- Ea informazioa forma logikoz antolatzen duen, hartzailearentzat ulergarria izan dadin.

- Ea erabiltzen dituen bere diskurtsoan tonuarekin, keinuekin edota gorputzaren jarrerarekin lotutako alderdiak.

- Ea behar besteko autonomia ageri duen zeregina planifikatzean eta egitean.

- Ea erabiltzen dituen ikus-entzunezko baliabideak eta informazio- eta komunikazio-teknologiak, laguntza moduan, ahozko aurkezpenak egitean.

- Ea modu naturalean esku hartzen duen, eta bere ikuspegia azaltzen duen.

- Ea bere iritzia arrazoituz azaltzen duen.

- Ea bereizten dituen informazioa eta iritzia.

- Ea gezurtatzen dituen besteen argudioak.

- Ea dauden ikuspuntuak alderatzen dituen eta berea berrikusten duen.

- Ea zentzuzko ondorioak ateratzen dituen.

- Ea erantzuten dien norberaren esku-hartzeari buruzko galderei.

- Ea galdera eta azalpen egokiak ematen dituen gainerakoek esku hartzen dutenean.

- Ea errespetatzen dituen gainerakoen esku-hartzeak eta txandak errespetatzen dituen.

- Ea parte hartzen duen taldean egiten diren elkarrizketetan.

- Ea gainerakoekin lankidetzan aritzen den, eta, talde-lanak egitean edo arazoak konpontzean, dagozkion erantzukizunak betetzen dituen.

- Ea edonolako bazterketa adierazten duten estereotipoak ez dituen erabiltzen.

- Ea euskararen erabilerari lehentasuna ematen dion hainbat komunikazio-eremutan.

- Ea erabiltzen duen bere euskalkia, hala eskatzen duten komunikazio-egoeretan.

- Ea landutako hizkuntza-baliabideak behar bezala erabiltzen dituen.

- Ea erabiltzen dituen mezuak ulergarriago egiteko eta hartzaileak inplikatzeko estrategiak (adibideak ematea…).

- Ea formulazio egokia aukeratzen duen erregistro formalean eta lagunarteko erregistroan jarduteko; hau da, egoeraren eta bertan parte hartzen duen pertsonaren edo pertsonen arabera egokia dena.

- Ea identifikatzen eta zuzentzen dituen hizkuntzaren hainbat alorretan egindako oinarrizko akatsak.

- Ea akatsak ikaskuntza-prozesuaren partetzat ulertzen dituen eta horiek gainditzeko jarrera positiboa duen.