Saturrarango kartzela

-Saturraran Mutriku eta Ondarroa bitartean dago, itsasertzean. Bertako eraikinek (1987an eraitsiak) hainbat funtzio izan dituzte historian zehar: bainuetxea, kuartela, kartzela eta apaizgaien seminarioa. Gaur egun hondartza bakarrik dago.  
-Saturrarango kartzela 1938ko urtarrilean ireki zuten, emakumezko presoentzat. Gehienak 1936ko gerrako gatibuak ziren (Errepublikaren aldekoak zeinabertzaleak), baina preso komunak ere bazeuden. 
-Mesedetako mojak zeuden presoen kargu. Eraikina zaintzen, berriz, soldaduak eta Goardia Zibila. 
-Presoak oso baldintza latzetan izaten zituzten. 700 presorentzat aurreikusitako lekuan 1.500 baino gehiago sartu zituzten. Guztira 4.000tik gora emakume eta haur izan zituzten preso.
-Jateko gutxi ematen zieten eta eskasa. Senide eta lagunek kanpotik bidalitako janaria sarri ez zen presoen eskuetara iristen: mojek kartzelako ekonomatoan saltzen zuten, eta dirua zuten presoek soilik eros zezaketen.
-Itsasoaren ondoan zegoenez, hezetasun handia zegoen kartzelan. Preso askok lurrean egiten zuten lo. Erraz zigortzen zituzten (mezetara ez joateagatik, adibidez) eta zigor ziegetan batzuetan itsasoko ura belaunetaraino iristen zen; han, ura eta ogia besterik ez zieten ematen jateko.
-Saturrarango kartzelan gutxienez 116 emakume eta 56 ume hil ziren (Mutrikuko hilerrian lurperatu zituzten) 1938-1944 urteen bitartean. Zergatiak: tratu txarrak, pneumonia, rakitismoa (haurren kasuan), tuberkulosia, hesteetako arazoak, tifusa... 
-Emakume batzuek haurdun espetxeratu zituzten eta beste asko ume txikiekin. Haurrek 3 urte betetzen zituztenean, kendu egiten zizkieten. Askok ez zituzten berriz sekula ikusi. 100 bat ume desagertarazi zituztela uste da. 
-Ondarroa, Deba eta Mutrikuko familia asko presoei laguntzen aritu ziren, jana eta arropa ematen. Familia bakan batzuek presoen umeen kargu egitea ere lortu zuten. 
-Estatuko toki askotako emakumeak egon ziren preso Saturraranen. Baziren Euskal Herrikoak ere, Bizkaikoak batez ere, baina gehienak kanpokoak ziren. Asturiaskoak ziren asko. Urrutikoak ere baziren: Almeriakoak, esaterako. 

-Saturrarango kartzelari buruzko pasarte batzuk, osorik:

• Saturrarango presoen umeak
• Ama atxilotu zutenekoa
• Saturraranera ama bisitatzera
• Ondarrotarrak jatekoa eramatera
• Zornotzako emakumeak Saturraranen
• Sukarrietako emakumeak kartzelan

-Azken urteotan hainbat lan egin dituzte Saturrarango kartzelari buruz. Antzezlanak, liburuak... eta baita ikus-entzunezkoak ere: 

• Izarren argia
• Prohibido recordar