Emakumeak bertsolaritzan XV-XIX

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak:

• Bertso munduko emakumeen historia ezagutzeko interesa
• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa. Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Emakumea gutxietsi eta diskriminatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak baztertzea
• Sexu-diskriminazioarekin kritiko agertzea
• Emakumeen ahalduntzerako tresnak ezagutu eta erabiltzeko gogoa

Bideoa ikusi aurretik

Aurre-ezagutzak aktibatzeko, gisa honetako galderak egin ditzakegu, bideoa sasoi bateko emakume bertsolariei buruz dela esanda:

_{-Ba al zegoen bertsolaririk XV. mendean? Baldin bazegoen, gizonezkoak edo emakumezkoak izango ziren?}

_{-Nola irudikatzen duzu bertsolari bat XV. edo XVI. mendean? Zer klase ekonomikoko familia izango zuen? Ikasketarik izango al zuen?}

_{-“Eresi” hitzak zer ekartzen dizue burura?}

_{-Nor izango ote ziren "profasadorak"?}

_{-Ba al dakizue zer diren bertsopaperak? Zergatik zabaldu ziren hainbeste?}

_{-Ba al dakizue zer ziren Lore Jokoak?}

Bideoa ikusi bitartean

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu.
2. Bideoan zehar ulertzen ez dena azaldu, eta behar beste aldiz ikusi. Hiztegi aldetik dituzten zalantzak argitu. Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin handiena ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu:

_{-Zer iruditu zaizue bideoa? Zer da gehien harritu zaituztena?}

_{-Bideoan esaten da emakumezkoek sortutako bertso eta poema oso gutxi iritsi direla gaur egunera. Zergatik ote? Noiz geratzen ziren jasota?}

_{-Estitxu Eizagirrek esaten du emakumeek zein gizonezkoek kantatzen zutela, baina ez dakigula zer balio emango zitzaion bakoitzari. Zuek zer uste duzue?}

_{-Bertsopaper ugari anonimoak zirela aipatzen da bideoan. Zergatik izango ote zen?}

_{-Emakumeak plazetatik erretiratzen hasi ziren XIX. mendetik aurrera. Zergatik?}

XX. mendean ezagutu dugun bertsolaritza eredu maskulinoetan oinarritu da. Bertso-txapelketetan eta bertso-saioetan bertsolariak gizonezkoak izaten ziren. Sagardotegietan eta tabernetan ere batik bat gizonezkoek kantatzen zuten. Kristina Mardaras eta Arantzazu Loidi izan ziren bertso txapelketetan parte hartu zuten lehen bi emakumezkoak, 80ko hamarkadan. Horregatik, irudipena izan dezakegu beti horrela izan dela, baina dokumentuek kontrakoa erakusten dute: alegia, garai batean ohikoa zela emakumeek bertsotan egitea.

Gainera, emakumeak aurretik ere egon ziren plazan: Lore Jokoetako bertso lehiaketetan hartu zuten parte (Lore Jokoak literatura eta poesia sustatzeko sortu ziren), idatziz zein bat-batean. Hona hemen izenetako batzuk: Dominika Hiribarren, Hondarribiko Joxepa, Marieder Uthurralt, Dominika Goyhetche, Mari Luixa Erdozio, Aña Etxegarai Aña debrua (Marie Hargain bertsolariarekin aritzen zen bat-batean)... Erdoziok eta Etxegaraik bat-bateko bertso lehiketa batzuk irabazi zituzten.

_{Aña Etxegarai. Iturria: BDB}

Emakume horien biografiei erreparatu (artikulu honetan ere aipatzen dira Hargain eta Etxegarai. Apaizen begiradapean kantatzen omen zuten), eta komentatu.

Gaian sakontzeko, bertsolaritzari buruzko beste bi bideo hauek ere ikus daitezke:

• Bertsolaritzaren bilakaera (XX). Bertsolaritza oso maskulinizatua egon zen bideoan azaltzen den garaian eta, gainera, historia gizonezkoen ikuspegitik kontatua dago. Kontrastea handia da, aurreko bideoarekin alderatuta.
• Emakumeak bertsoen plazan. Gaur egun bertsotan dabiltzan hainbat emakumeren testigantzak: emakume izateak nola baldintzatu duen beren bertso-ibilbidea.

3. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen garatu daitezke, talde txikitan. Hiru adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin de

• “Hitzen arrastoan”. Milia Lasturkoren eresiaren bertsioak egitea da proposatzen dena, eta, horretarako, abestiaren letra aztertzea eta hitzekin jolastea.

Ikus Wikipedian Esteban de Garibaik jasotako Milia Lasturkoren eresiaren letra eta azalpenak (hitzen esanahia). Milia Lasturkoa gazterik hil zen, erditzeko orduan, Arrasaten, XV. mendearen lehen erdialdean. Eresia horretan, Miliaren ahizpak eta koinatak Milia Lasturkoaren heriotza dute kantagai. Lehen lau estrofetan, Miliaren ahizpak adierazten du Peru Gartzia Orokoa senarrak ez diola tratu onik eman Miliari, eta Arrazolako Marinarekin ezkontzeko asmoa duela salatzen du. Bosgarren eta seigarren estrofetan, Peru Gartziaren arrebak, Santxa Ortizek, hartzen du hitza, anaiaren alde egiteko. Azken hiru ahapaldietan, Miliaren ahizpa mintzo da ostera. Miliaren heriotzak bi familien ohorea auzi bihurtu zuen. Eresiaren jatorria ezagutzeko, Anabel Ugalderen bideo-pasarte hau ere ikus daiteke: Eresiak, hiletako bertsoak.

Eresi horrekin hainbat bertsio egin dira, musika estilo ezberdinetan. Hona hemen batzuk:

• Imanol Epeldek, Etxepare RAP proiektuaren sortzaileak, eresia rap bilakatu zuen.
• Maraca Diabloren bertsioa, bideoklip eta guzti.
• Oskarbi taldearen Lasturko Milia
• Benito Lertxundik errezitatua: Milia
• Itxaro Bordak sortutako poema: Milia Lasturko
• Lasturko Miliaren beste bertsio bat
• Ostolaza eta Pujana trikitilarien Milia (soinua bakarrik, letrarik gabe)

Taldeka, jatorrizko eresia gaur egungo hizkera informalera itzultzea proposatzen dugu (horretarako, jatorrizkoa aztertu eta ulertzea komeni da) eta eresia osoa edo zati bat musikatzea. Talde bakoitzak nahi duen estiloa erabil dezake (rocka, rapa, technoa, folka…) eta baita musika tresna edo ordenagailua (sintetizadore bezala). Posible da baita ere Lasturko Miliaren historian inspiratutako beste pieza bat sortzea (poema, kanta, bertsoa...).

Egindako lana gelakideen aurrean aurkeztuko dute taldeka. 

• “Bestearen azalean”. Bertsoak sortzeagatik epaituak izan ziren emakumeen azalean jarriko dira ikasleak, eta antzezlan laburrak sortuko dituzte: epaiketak antzeztuko dituzte.

“Profasada” hitzak esamesa esan nahi du; besteei buruzko bertsoak egiten zituzten emakumeei "profasadorak" deitzen zieten. Batzuk epaituak izan ziren egindako bertsoengatik. Gaiari buruz gehiago jakiteko, Ahotsak-eko testigantza gehiago entzun daitezke: adibidez, “Profasadak” edo emakume bazter-endredaitzaileak, “Profasadorak” edo jarrera desegokiak zituzten emakume bertsolariak, Profasadorak bertsotan ibiltzen ziren eta Profasadoren epaiketak.

Epaiketa horietako bat irudikatzea, eta antzezlan bat sortzea proposatzen da. Gela talde handietan banatuko da (8-10 ikasle) eta talde bakoitzak profasaden inguruko istorio bat sortu, idatzi eta antzeztuko du.

Hurrengo puntuak jorratu daitezke antzezlanaren barruan:

Antzezlanean bertso edo kopla bat sortu beharko du talde bakoitzak, eta kantatu ere egin beharko dute, baina antzezlana hitzez egingo da. Horretarako, gidoia idatziko dute, pertsonaia bakoitzak esango duenarekin. Eszenografia eta jantziak ere zaindu egingo dira. Sortutako bertsoaren kopiak publikoaren artean banatuko dira, guztiek batera kantatu ahal izateko.

Antzezlanak grabatu egin daitezke, eta ikastetxeko webgunera edo Youtubera igo daitezke.

• “Gaur egunera begira”. Gaur egunera begira ipiniko dira ikasleak, eta euskal musikagintzako uzta betaurreko moreekin aztertuko dute.

Garai bateko kanta-paperak eta bertsopaperak gaur egungo diskoen parekoak izango lirateke. Izan ere, horixe zen sortutako abestiekin dirua eta ospea lortzeko bidea. Billboard astekari estatubatuarraren zerrendaren arabera, 2022an kontzertuekin diru gehien irabazi zuten 10 musikariak gizonezkoak izan ziren:

_{Iturria: Billboard.com}

Euskal Herriko musika taldeei begira jarriko gara. Azkenaldian plazaratutako diskoei eta kontzertuak ematen dabiltzan musika taldeei begira, zehazkiago. Badok.eus webgunean "Azken diskoak" zein izan diren ikusteko aukera dago. Gauza bera egin daiteke kontzertuekin: kontzertuen agenda begiratu eta aztertu.

Talde txikitan egin daiteke ariketa hau. Euskal musikagintzaren erradiografia modukoak egingo dituzte ikasleek, emakumeen lanak nabarmenduz.

Talde bakoitzak egindako azterketa gelakideekin partekatuko du, aurkezpen txiki baten bidez, eta iritzi-trukea sustatuko da.  

4. Ekoizpena partekatzea. Azken ekoizpenaren emaitza ahoz ematea lehenetsiko da, ahozkotasuna lantzeko.

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

• Ea gaiak bere interesa piztu duen.
• Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

• Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.
• Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.
• Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.
• Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

• Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.
• Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.
• Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

• Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.
• Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakaslearen ebaluazioa. Irakasleak ikasleak ebaluatzeko, kontuan har ditzakeen irizpideetako batzuk:

• Ea buruz dakizkien bertsoak eta kantuak (tradiziokoak nahiz egungoak), eta errezitatu nahiz abesten dituen.
• Ea interpretatzen duen euskal kulturako ondarean aurkitu daitezkeen adierazpen, esaera edota bertsoen esanahia.
• Ea literatura-adierazpen herrikoietatik jasotako adierazpen-baliabideak sormenez erabiltzen dituen.
• Ahozko aurkezpen errazetarako, ea informazio garrantzitsua bilatzen eta hautatzen duen, hainbat iturri erabiliz: analogikoak, ikus-entzunezkoak eta digitalak.
• Ea informazioa forma logikoz antolatzen duen, hartzailearentzat ulergarria izan dadin.
• Ea erabiltzen dituen bere diskurtsoan tonuarekin, keinuekin edota gorputzaren jarrerarekin lotutako alderdiak.
• Ea behar besteko autonomia ageri duen zeregina planifikatzean eta egitean.
• Ea erabiltzen dituen ikus-entzunezko baliabideak eta informazio- eta komunikazio-teknologiak, laguntza moduan, ahozko aurkezpenak egitean.
• Ea modu naturalean esku hartzen duen, eta bere ikuspegia azaltzen duen.
• Ea bere iritzia arrazoituz azaltzen duen.
• Ea bereizten dituen informazioa eta iritzia.
• Ea gezurtatzen dituen besteen argudioak.
• Ea dauden ikuspuntuak alderatzen dituen eta berea berrikusten duen.
• Ea zentzuzko ondorioak ateratzen dituen.
• Ea erantzuten dien norberaren esku-hartzeari buruzko galderei.
• Ea galdera eta azalpen egokiak ematen dituen gainerakoek esku hartzen dutenean.
• Ea errespetatzen dituen gainerakoen esku-hartzeak eta txandak errespetatzen dituen.
• Ea parte hartzen duen taldean egiten diren elkarrizketetan.
• Ea gainerakoekin lankidetzan aritzen den, eta, talde-lanak egitean edo arazoak konpontzean, dagozkion erantzukizunak betetzen dituen.
• Ea edonolako bazterketa adierazten duten estereotipoak ez dituen erabiltzen.
• Ea euskararen erabilerari lehentasuna ematen dion hainbat komunikazio-eremutan.
• Ea erabiltzen duen bere euskalkia, hala eskatzen duten komunikazio-egoeretan.
• Ea landutako hizkuntza-baliabideak behar bezala erabiltzen dituen.
• Ea erabiltzen dituen mezuak ulergarriago egiteko eta hartzaileak inplikatzeko estrategiak (adibideak ematea…).
• Ea formulazio egokia aukeratzen duen erregistro formalean eta lagunarteko erregistroan jarduteko; hau da, egoeraren eta bertan parte hartzen duen pertsonaren edo pertsonen arabera egokia dena.
• Ea identifikatzen eta zuzentzen dituen hizkuntzaren hainbat alorretan egindako oinarrizko akatsak.
• Ea akatsak ikaskuntza-prozesuaren partetzat ulertzen dituen eta horiek gainditzeko jarrera positiboa duen.