Bost emakume bertsolari XIX-XX

Ikasleengan bultzatzen diren jarrerak

• Bertso munduko emakumeen historia ezagutzeko interesa
• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa. Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Emakumea gutxietsi eta diskriminatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak identifikatzea eta baztertzea
• Genero-indarkeriaren eta zapalkuntzaren aurkako jarrera aktiboa azaltzea

Bideoa ikusi aurretik

Aurrezagutzak aktibatzeko, gisa honetako galderak egin ditzakegu, bideoa sasoi bateko emakume bertsolariei buruz dela esanda:

_{-Ba al zegoen bertsolaririk XIX. mendearen amaieran eta XX. mende hasieran? Baldin bazegoen, gizonezkoak ala emakumezkoak izango ziren?}

_{-Iparragirre, Txirrita, Xenpelar... ezagunak egiten al zaizkizue? Esan sasoi hartako emakume bertsolari batzuen izenak.}

_{-Nola irudikatzen duzu bertsolari bat XIX. mendean? Nola ikasten zuten bertsotan? Non kantatzen zuten?}

_{-Orduko bertsolariek jakingo al zuten idazten eta irakurtzen? Ikasketarik izango al zuten? Zer klase ekonomikoko familia izango zuten?}

_{-Nolakoa zen emakumearen bizimodua (aisialdia, adibidez) garai hartan? Zer pisu izango zuen erlijioak euren bizitzetan?}

Bideoa ikusi bitartean

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurrezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu.
2. Bideoan zehar ulertzen ez dena azaldu, eta behar beste aldiz ikusi. Hiztegi aldetik dituzten zalantzak argitu. Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin handiena ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren

1. Ziurtatu ulertu dutela. Argitu zalantzak.
2. Partekatu bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak:

_{-Bideoan bost emakume bertsolari aipatzen dira. Ezagutzen al zenituzten?}

_{-Gehienak gizonezko bertsolari ezagunen familiakoak dira eta Aita Zabalak egindako bertso bilketari esker daukagu haien berri. Zuen ustez, sasoi hartan uste duguna baino ohikoagoa izango al zen emakumeek bertsotan egitea?}

_{-'Plaza'ren kontzeptua aldatu egin da. Gaur egun, non egiten da bertsotan (bertso-saioak, txapelketak, bertso-afariak, bertso-poteoak...)? Eta nolakoa zen garai bateko "plaza" (iturria, auzoa, plaza, etxe-ataria, sagardotegia, taberna...)?}

_{-Emakumeak jendaurrean kantatzea gaizki ikusita zegoen XIX. mende bukaeran, besteak beste, Elizaren eraginez. Bideoan zein dira egoera horren zantzuak? (Zubeldiaren alabak lotsatu egiten ziren amaren jokabidearekin. Placida Otañori "gallarda airosa" zela esan zioten, lotsagabea).}

_{-Hala ere, bideoko emakumeak ez ziren etxe-txokoan kantatzera mugatu (Xenpelarrek lantegian kantatu zuen, Zubeldiak etxeko balkoitik eta plazan mahai gainera igota, Iñaxi Elizegik sagardotegian eta Placida Otañok Txirritari erantzun zion). Zuen ustez, ausardia berezia al zuten? Ala naturaltasunez egiten zuten?}

Emakume bertsolari guztiak beltzez jantzita eta tapa-tapa eginda ageri dira argazkietan, serio-serio.

Batek gurutzea darama lepotik zintzilik. Horri buruzko hausnarketak egin daitezke.

3. XX. mendean ezagutu dugun bertsolaritza eredu maskulinoetan oinarritu da. Mende hasieran, bertsolari izatea alferkeriarekin eta mozkorkeriarekin lotzen zen eta gizonezko bertsolariek ere ez zuten ospe onik. Emakumeek, berriz, eremu pribatuan kantatu behar izaten zuten. Sagardotegietan eta tabernetan batik bat gizonezkoek kantatzen zuten. Bertso-txapelketetan eta bertso-saioetan ere bertsolariak gizonezkoak izaten ziren. Kristina Mardaras eta Arantzazu Loidi izan ziren bertso-txapelketetan parte hartu zuten lehen bi emakumezkoak, 80ko hamarkadan.

Horregatik, irudipena izan dezakegu beti horrela izan dela, baina dokumentuek kontrakoa erakusten dute: alegia, garai batean ohikoa zela emakumeek bertsotan egitea. Gainera, emakumeak aurretik ere egon ziren oholtza gainean: Lore Jokoetako bertso-lehiaketetan hartu zuten parte XIX. mende bukaeran.

Gaian sakontzeko, bertsolaritzari buruzko beste hiru bideo hauek ere ikus daitezke, eta komentatu:

• Emakume bertsolariak XV-XIX. Bideo honetan kontatzen da emakumeek bertsotan egitea ohikoa zela eta hori zergatik joan zen aldatzen.
• Bertsolaritzaren bilakaera (XX). Bertsolaritza oso maskulinizatua egon zen bideoan azaltzen den garaian eta, gainera, bideoan historia gizonezkoen ikuspegitik kontatua dago.
• Emakumeak bertsoen plazan. Gaur egun bertsotan dabiltzan hainbat emakumeren testigantzak: emakume izateak nola baldintzatu duen euren bertso-ibilbidea.

4. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen garatu daitezke, talde txikitan. Hiru adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin dezakete.

• "Historia egiten”. Sasoi bateko emakume bertsolariak ikertzen jarraitzea da proposamena. Bideoan aipatutako emakumeak ez dira bakarrak, ezta gutxiago ere. Gainera, posible da bideoan agertzen direnei buruz datu interesgarri gehiago aurkitzea ere.

Hona hemen XIX. mendean Lore Jokoetan parte hartu zuten emakumeen izenetako batzuk: Dominika Hiribarren, Hondarribiko Joxepa, Marieder Uthurralt, Dominika Goyhetche, Mari Luixa Erdozio, Aña Etxegarai `Aña debrua´, Marie Hargain... (artikulu honetan ere aipatzen dira Hargain eta Etxegarai. Apaizen begiradapean kantatzen omen zuten. Elkarrizketa interesgarria egin zieten 1896an). Erdoziok eta Etxegaraik bat-bateko bertso lehiaketa batzuk irabazi zituzten.

Patxi Etxeberria bertsolariak Aginagako Mikela Ignazia Gaztelu aipatzen du pasarte honetan, anaiekin etxean kantatzen zuen beste bertsolari bat.

Jendaurreko ikuskizuna ohiko bizibidea zen garai batean itsuen artean. "Asteasuko itsuek" bertsoa zuten diru-iturri: bertso sortak sortu, kalean kantatu eta bertsopaperak saltzen zituzten. Bi lehengusu, biak itsuak, ziren hala ibiltzen zirenak, euren emazteekin: Asteasuko Jazinta Arruti eta Elgoibarko Juana Manuela Irusta. Plazan, jendaurrean, sekulakoak eta bi esaten zizkioten elkarri senar-emazteok, bertsotan. Eta, ondoren, bertso horiek inprimatuta saltzen zituzten.

Talde txikitan banatuta, talde bakoitzak emakume bati buruzko ikerketa egitea proposatzen dugu. Horretarako, zerrenda bat egin daiteke lehenengo, eta, ondoren, aukeraketa, denek pertsona bera ez aukeratzeko. Laguntza pixka bat: Orainmenean liburua eta Bertsoikasgelako eta EKEko artikuluak.

Proposamena: Sasoi bateko emakume bertsolarien ahalik eta argazki zein informazio gehien lortzea. Izen berriak lortuta, zerrenda osatzen joatea.

Talde bakoitzak egindako lanaren aurkezpena egingo du, ahoz, gelakideen aurrean. 5-10 minutuko aurkezpen laburrak izango dira. Puntu hauek izan ditzakete kontuan:

Bukatutakoan, posible da lortutako informazioarekin panel bat osatzea denen artean.

• “Sormena lagun”. Koplak sortuko ditugu. Koplak normalean laburrak izaten dira, bi puntukoak.

Kopla txiki herrikoi batzuen adibideak:

Koplak sortuko ditugu, gustuko doinuren bat aukeratu ostean (hemen adibide batzuk: Ezagutzen ez bagaitu, Leku izenak asmatzen, Parrandako kontuak, Puntuka librean, Euskaldun berria eta zaharra... gehiago hemen).

Posible da kopla zaharren bertsioak egitea eta baita kopla edo bertso berriak hutsetik sortzea ere. Gai librean sortuko dituzte koplak. Binaka egin daiteke, gero kantatzeko joko handiagoa ematen duelako. Aukera bat: koplak bideoan edo audioan grabatzea, gero berriro entzun eta ikusi ahal izateko.

• “Bestearen azalean”. Bertsotan egiteagatik kritikatuak izan ziren emakumeen azalean jarriko dira ikasleak, eta 5-10 minutuko antzezlan laburrak sortuko dituzte. Gela talde handietan banatuko da (5-8 ikasle) eta talde bakoitzak istorio bat sortu, idatzi eta antzeztuko du.

Istorioak benetako pertsonaietan oinarrituta egon daitezke edo asmatu egin ditzakete. Benetako pertsonaien adibideak:

• Joxepa Matea Zubeldia hernaniarra. Bere alabek erre egin zituzten haren koadernoak, amaz lotsatu egiten zirelako.
• Martxelina Lopetegi oiartzuarra.Txirritak eta beste batzuek xaxatu egiten zuten, ezkontza-kontuekin. Ezkonduz geroztik ez zen gehiago bertsotan aritu.
• Placida Otaño zizurkildarra. Bertsotan egiten zuelako lotsagabea zela esaten zioten.

Hurrengo puntuak jorratu daitezke:

Antzezlanean bertsoak baldin badaude, kopiak publikoaren artean banatu daitezke, denek batera kantatu ahal izateko.

Inportantea izan daiteke sentimenduei buruz hitz egitea: batetik, ea nola sentitu diren antzezlana sortzen eta antzezten, eta, bestetik, protagonistari buruz sentitzen dutena: ea enpatiarik sentitzen duten, ea irudikatzen ote duten egoera horretan beraiek zer egingo luketen...

Antzezlanak grabatu egin daitezke, eta ikastetxeko webgunera igo edo sare sozialen bidez parteka daitezke.

5. Ekoizpena partekatzea. Ahozko aurkezpenak eta emanaldiak.

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

• Ea gaiak bere interesa piztu duen.
• Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

• Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.
• Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.
• Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.
• Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

• Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.
• Ea ahozko emanaldian edo antzezlanean lasai sentitu den eta nahi zuena egiteko gai izan den.
• Ea pozik dagoen emaitzarekin.

Talde-lanari buruz

• Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.
• Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakaslearen ebaluazioa. Irakasleak ikasleak ebaluatzeko kontuan har ditzakeen irizpideetako batzuk, ikasgaiko konpetentzia espezifikoekin lotutakoak:

1. konpetentzia espezifikoarekin lotuta

• Ea gai den norberaren kontzeptu egoki bat eraikitzeko, gainerakoekin eta naturarekin lotuta, modu seguru eta kritikoan, identitateari buruzko ezaugarriekin lotutako informazio analogikoa eta digitala eta adierazpen artistikoak antolatuz eta sortuz.
• Ea gai den bere autoestimua eta autonomia garatzeko, besteekin harmonian, emozioak adieraziz eta identifikatuta eta desirak eta helburuak argituz.
• Ea gai den identitatea garatzearekin lotutako oinarrizko kontzeptuen inguruan gogoeta egiteko (emozioak eta sentimenduak, autoestimua, adiskidetasuna, maitasuna, familia, kultura...), banakako eta taldeko ikerketa-dinamiken bidez.

2. konpetentzia espezifikoarekin lotuta

• Ea posizio moral autonomoa sortzen duen, deliberazio arrazionalaren bidez eta beste batzuekiko errespetuzko elkarrizketaren bidez, zenbait balio eta bizimoduren inguruan.
• Ea bizikidetza baketsua, errespetuzkoa, demokratikoa eta bidezkoa sustatzen duen, baita gatazkak konpontzeko konpromisoa ere, halakorik dagoenean, gizakiaren izaera sozial eta politikoari buruzko ikerketatik abiatuta.
• Ea genero-berdintasuna, indarkeriaren gaitzespena eta gutxiengoekiko eta identitate desberdinekiko errespetua bezalako balioekin konpromiso aktiboa hartzen duen, balio horiekin lotutako arazo tokiko eta globalei buruzko argudio-elkarrizketatik abiatuta.

4. konpetentzia espezifikoarekin lotuta

• Ea galderaren izaera kontzeptu gisa ulertzen duen, zalantzan jartzeak giza jardueran duen garrantzia baliaraziz eta ingurune hurbilean esparru etiko-zibikoko galderak identifikatzeko eta lantzeko gaitasuna garatuz.
• Ea elkarrizketa kooperatiboaren bidez besteekin interakzioan jarduten den, jokabide gizalegezko eta demokratikoak eta balio komunek, errespetuak eta enpatiak bideratutakoak modu arrazoitu eta autonomoan hartuz.
• Ea pentsamendu konplexua oinarritzen duten pentsamendu-trebetasun nagusiak garatzen dituen: pertzepzio-trebetasunak (entzutea, behatzea...), ikerketa-trebetasunak (hipotesiak formulatzea, aukerak hautatzea...), kontzeptualizazio trebetasunak (definitzea, alderatzea...), arrazoitze-trebetasunak (arrazoiak ematea, zatiak eta osotasuna erlazionatzea...) eta itzulpen-trebetasunak (interpretatzea, inprobisatzea...) dinamika gidatu indibidual eta kolektiboen bidez.

5. konpetentzia espezifikoarekin lotuta

• Ea norberaren eta besteen emozioak eta zaintza modu orekatuan kudeatzeko jarrera garatu duen, norberaren emozioak identifikatuz, aztertuz eta modu asertiboan adieraziz eta besteenak antzemanez eta baloratuz, sormen- eta hausnarketa jardueren inguruan.
• Ea adiskidetasunean, maitasunean eta besteen eta ingurunearen zainketan oinarritutako jarrera hartzen duen, beste pertsona batzuekiko eta ingurunearekiko interakzio zibiko eta etikoaren esperientzia afektibotik eta horren inguruko gogoetatik abiatuta.