Emakume trikitilariak

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak

• Emakume musikarien historia eta esperientziak ezagutzeko interesa
• Kantak eta musikagintza genero-ikuspegitik lantzeko irrika
• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa. Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Sexu-diskriminazioarekin kritiko agertzea
• Genero-indarkeriaren eta zapalkuntzaren aurkako jarrera aktiboa azaltzea

Bideoa ikusi aurretik

Aurre-ezagutzak aktibatzeko, gisa honetako galderak egin ditzakegu, bideoa trikitilariei buruz dela esanda:

_{-Gustatzen al zaizue trikitia?}

_{-Ba al dago gelan trikitia edo panderoa jotzen duenik?}

_{-Zenbat emakume trikitilari ezagutzen dituzue? Zerrendatu.}

_{-Ezagutzen al duzue garai bateko soinu-jotzailerik eta pandero-jotzailerik?}

_{-Ba al dakizue nor zen Maurizia Aldeiturriaga? Eta Primi Erostarbe? XX. mendearen hasieran gaizki ikusita zegoen emakumeek espazio publikoa hartzea. Ez ziren plazetan eta oholtzetan ibiltzen. Zergatik izan daiteke?}

Bideoan agertuko diren hiru emakume musikariei buruzko informazio pixka bat eman dezakegu eta argazkiren bat erakutsi: Maixa Lizarribar trikitilaria, Ainara Ortega jazz abeslaria, Miren Aranguren rock abeslaria eta Elizagoien ahizpak. Iratxe Retolazak emakume musikariei buruzko ikerketa bat egin duela ere aipatu daiteke.

Bideoa ikusi bitartean

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu.
2. Bideoan zehar ulertzen ez dena azaldu, eta behar beste aldiz ikusi. Hiztegi aldetik dituzten zalantzak argitu. Ezagutzen ez dituzten hitzak, izenak edo erreferentziak apuntatu. Adibidez, amatxi (amona).

Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin handiena ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu:

   _{- Ezagutzen al zenituzten bideoan aipatu diren emakumeak?}

   _{- Ezagutzen al zenuten "Aupa Maurixia" aldarria?}

   _{- Zer iruditzen zaizue plazara ateratzen ziren emakume musikariak "fulana" eta "comehombres" moduan hartzea?}

   _{- Animatzen ziren emakume ia guztiek gizonezko baten babesarekin egiten zuten: senarra, aita, anaia... Adibidez, Ramoni Pikabeak soinua jotzeari utzi zion, bere aita hil zenean. Nolakoa zen emakumearen egoera sasoi hartan?}

   _{- Etxeetan, ordea, asko ziren panderoa edo soinua jotzen zuten emakumeak. Zuen familian ba al dago musika tresnaren bat jotzen duen emakumerik?}

   _{- Saiatu Primi Erostarberen irrintzia imitatzen. Ea norbaitek lortzen duen!}

   Ikerlari batzuen arabera, lehen pandero-jotzaileak emakumeak izan ziren. Kopla kantariak ziren. Dantzarako koplak, erromeriakoak, kantatzen zituzten. Pandero soilez aritzen ziren kantuan hasieran, eta gerora alboka, dultzaina, biolina, soinua nahiz beste perkusioren bat ere erabili izan da. Eta ba omen zen ohitura bitxirik ere: emakume pandero-jotzaile horietako batzuek senargaiaren irudia marrazten ei zuten panderoan.

   Trikipediak hala dakar: "Autore zaharrek zioskuten trikitixa, hasieran, pandero hutsarekin kantatzen eta dantzatzen zela, eta emakumeek erabiltzen zutela. Panderojolea, bestalde, kantaria izan dugu beti. Esku-soinua azaldu baino lehenagoko bikoteetan, garrantzi berezia zeukan emakume panderojoleak, bera zen kantaria. Eta laguna bertsolaria zuen kasoan ere, ez zen isilik egongo: Segurako Itsuak (Joakin Luzuriaga, 1824an jaioa, gitarrajolea) andreak eta biek kantatzeko bertsoak egiten zituen, elkarri jarritakoak". 

   Garai bateko emakume bertsolariei buruzko bideoa ere ikus daiteke. XX. mende hasierarako gehienak plazatik erretiratuta baldin bazeuden ere, aurretik badirudi oso ohikoa zela emakumeak bertsotan aritzea: Emakumeak bertsolaritzan (XV-XIX).

3. Maurizia Aldeiturriaga bere kabuz hasi zen panderoa jotzen, herriko plazan, 12 urte zituela. Bideoan aipatutako emakumeak hobeto ezagutzeko, haien biografia laburrak osatu ditzakegu: Maurizia Aldeiturriaga, Primi Erostarbe, Juliana Zubizarreta, Ramoni Pikabea eta Romualda Zuloaga.

Ramoni Pikabeari buruzko informazio gutxi dago sarean. Ion Elustondok helarazi diguna:

Juan Mari Beltranek bere izeba Frantziska ere aipatzen du bideoan. Hona hemen Beltranek berak hari buruz kontatutakoa:

Juan Mari Beltranen Euskal Herriko soinu tresnak dokumentala ere interesgarria da, musika tresnak ezagutzeko ez ezik baita plaza gizonezkoen mundua zela jabetzeko ere (bideoan Maurizia Aldeiturriaga da agertzen den emakume bakarretako bat).

 4. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen garatu daitezke, talde txikitan. Lau adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin dezakete.

• "Historia egiten”. Emakume trikitilariak ikertzen jarraitzea da proposamena. Bideoan aipatutako emakumeak ez dira bakarrak. Zerrenda honetan izen gehiago batu ditugu:

_{Martzelina Zubizarreta 1981ean, Zestoan}

Proposamena: sasoi bateko emakume trikitilarien ahalik eta argazki zein informazio gehien lortu, eta guztien izenekin eta argazkiekin lanketak egitea. 

Erronketako bat: izen berriak lortuta, zerrenda luzatu eta osatzea.

Laguntza pixka bat: ikus Euskal Herriko Trikitixa Elkartearen webgunean panderojoleen zerrenda eta bikoteen zerrenda; bertan argazki batzuk ere badatoz. Ion Elustondo ere lan handia egiten ari da emakume hauek bistaratzeko, eta haiei buruzko informazioa eta argazkiak ipintzen ditu bere Facebook-eko orrian. Hona hemen Maria Jesus Sarrionandia (Xabier Amuriza bertsolariaren ama; amonak eta izebak ere panderoa jotzen zuten) bere senarrarekin agertzen den argazkia eta beste batzuk: Martzelina Zubizarreta, Juliana Zubizarreta, Felisa Arribalzaga, Kastora Irigoien (haren bideoa ere badago sarean), Antonita Beristain... Antzinako argazkiak ere erabil daitezke, panderoa edo soinua jotzen agertzen diren emakume ezezagunenak.

Trikigiro Elkartekoak ere lan handia egiten ari dira Urola bailaran. Haiekin harremanetan jartzea da aukera bat. Euskal Herriko Trikitixa Elkarteak argitaratutako Zuriak eta beltzak jotakoak liburua ere kontsulta daiteke, besteak beste.

2-3 laguneko talde txikitan egin daiteke jarduera hau. Taldetxo batzuk argazkiak bilatzeaz arduratu daitezke eta beste batzuk informazioa eskuratzeaz. Posible da lortutako informazio guztia on-line bateratzea.

Ondoren, lanak banatuko dituzte berriro: taldetxo batzuk horma-irudiez arduratuko dira (argazkiez gainera, marrazkiak, collagea... nahi duten teknika erabili dezakete) eta beste batzuk biografiak txukuntzeaz (adibidez, talde batek 3-4 trikitilari). Posible da bideoak egitea ere, emakume trikitilarien argazkiak eta bideoak erabilita (ikusi, adibidez, Mauriziari buruzko bideo hau).

Taldetxo bakoitzak egindako lana aurkeztuko du. 

• “Sormena lagun”. Koplak sortuko ditugu. Trikiti doinuak eta koplak eskutik helduta joan ohi dira. Koplak normalean laburrak izaten dira, bi puntukoak. Kopla txiki baten adibidea (herrikoia):

7 silaba……………Josetxo Olaberriko

6 silaba……………zer dezu negarrez?

7 …………………...Amak tabernarako

6 …………………...dirurik eman ez.

Koplak sortuko ditugu, gustuko doinuren bat aukeratu ostean (hemen adibide batzuk: Ezagutzen ez bagaitu, Leku izenak asmatzen, Parrandako kontuak, Puntuka librean, Euskaldun berria eta zaharra... gehiago hemen).

Posible da kopla zaharren bertsioak egitea eta baita kopla edo bertso berriak hutsetik sortzea ere. Adibidez, Chill Mafiak Gazte arruntaren koplak bertsioa egin zuen Xabier Leteren Gizon arruntaren koplak oinarri moduan hartuta (kasu horretan ez dira kopla laburrak, lau puntukoak dira).

Gai librean sortuko dituzte koplak. Binaka egin daiteke, gero kantatzeko joko handiagoa ematen duelako. Aupa Maurizia! Aukera bat: koplak bideoan edo audioan grabatzea, gero berriro entzun eta ikusi ahal izateko.

• “Gaur egunera begira”. Gaur egungo emakume trikitilarien lanak ere ezagutu ditzakegu, eta orain musikagintzan emakumeak duen lekuaren inguruko iritzi-trukea sustatu.

Horretarako, lehenengo interesgarria izango litzateke trikitiaren bilakaera zein izan den jakitea. Aipatzekoa da 1970ean lehen Trikitixa Txapelketa Nagusia antolatu zela, eta horrek gazte asko trebatzea ekarri zuela. 90eko hamarkadan, berriz, "trikitiaren boom-a" gertatu zen: ikusi Soinu Txiki 3 erreportajearen lehen minutuak. Trikitixa, baserritik kalera artikulua ere irakur daiteke.

Gaur egun zer? Amak taldearen Gu bideoklipa osorik ikusi dezakegu (bertan agertzen diren emakume guztiak trikitilariak dira). Trikitilarien abestiak entzun eta aztertu ditzakegu, genero-ikuspegia kontuan izanda. Adibiderako, Huntza taldearen Zer izan eta Harro gaude, Goseren Ezetz, Neomak taldearen Hamen, Xabi Solanoren Erre zenituzten... asko daude.

Gaur egungo emakume musikariei buruz gehiago jakiteko, Emakume musikariak bideoa ikustea proposatzen dugu. Halaber, Trikitixa Elkarteak emakume trikitilariei buruz egindako bideoa ere ikusgai dago.

Beste bi bideo hauek ere ikus daitezke, beste alor batzuei buruzkoak (proposamen pedagogikoak ere badituzte): Emakumeak bertsotan eta Emakume idazleak.

Hauxe izango da atal honetarako proposamena. Gela talde txikitan banatuko da eta talde bakoitzak atalean zehar proposatutako jardueretakoren bat egingo du (adibidez, trikitiaren bilakaerari buruzko artikulu/liburu bat irakurri, bideo bat ikusi, abesti bat entzun eta aztertu...). Ondoren, gelakideekin interesgarria iruditzen zaiena partekatuko dute, eta iritzi-trukea sustatu. Beraiek izango dira ikertzaileak eta irakasleak, ikasitakoa nola transmititu erabakiko dutenak.

5. Ekoizpena partekatzea. Ahozko aurkezpena edo emanaldia egingo dute ikasleek, euren lanaren emaitzak gelakideei azaltzeko. Aurkezpen guztien ondoren, galderentzat, hausnarketentzat eta iritzientzat tartea izango da. Ahal dela, jarduerak grabatu egingo dira, bideoz (ondo egindakoez eta hobetu beharrekoez jabetzeko eta etorkizuneko beste ekoizpen batzuekin alderatzeko). Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea komeni da. Irizpideak proposatzeko, irakasleari baliagarri gerta dakizkioke: ahozkoaren ezaugarriak eta baliabideak.

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

• Ea gaiak bere interesa piztu duen.
• Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

• Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.
• Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.
• Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.
• Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

• Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.
• Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.
• Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

• Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.
• Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakaslearen ebaluazioa. Irakasleak ikasleak ebaluatzeko, kontuan har ditzakeen irizpideetako batzuk:

• Ea bideoetako testigantzen garrantziaz jabetu den eta interesa erakutsi duen.
• Ea enpatiarik erakutsi duen bideoko pertsonekin.
• Ea emakume musikarien historia eta haiek historian zehar eskuratutako lorpenak ezagutzen dituen.
• Ea emakume eta gizonen arteko eskubide-berdintasunaren aldeko jarrera argiak adierazten dituen, haien orientazio afektibo-sexuala edozein izanik ere.
• Ea hainbat eremutan (publizitatea, informazioa, txisteak, eskola eta abar) emakumeari buruz ageri diren gizarte-estereotipoak biltzen eta aztertzen dituen.
• Ea emakumea gutxietsi eta diskriminatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak baztertzen dituen.
• Ea kultura-elementuen (estereotipoak, rolak eta abar) eta emakumeen diskriminazioaren arteko lotura azaltzen duen.
• Ea sexu-diskriminazioaren eta indarkeriaren aurkako jardunak proposatzen dituen.
• Ea kulturgintzan dabiltzan emakumeei buruzko informaziorik bildu duen eta haien aldarrikapenak barneratu dituen.
• Ea ikaskideekin eztabaidatuz gogoeta egin duen emakumearen egoeraren inguruan eta eskolan zein gizartean duen ikusgaitasunaren inguruan.
• Ea emakumea gutxiestea, diskriminatzea eta/edo haren aurkako indarkeria sustatu eta justifikatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak gaitzesten dituen.
• Ea ikerketan informazioa lortzeko gaitasuna erakutsi duen, iturriak bilatzeko orduan.
• Ea informazio hori bere gogoetak eta ikuspuntua egituratzeko edo eraldatzeko erabili duen.
• Ea talde-lanean ondo moldatu den, berdinen arteko harremanean iradokizunak eginez eta ikaskideen iritziak errespetatuz.
• Ea bere iritziak eta hausnarketak partekatu dituen, horretarako txanda errespetatuta.
• Ea ahozko ekoizpean ondo moldatu den, komunikatzeko gai izan den.