Emakumeak literaturan XVII-XIX

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak

• Emakume idazleen bizipenak eta esperientziak ezagutzeko interesa
• Literatura genero-ikuspegitik lantzeko irrika
• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa. Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Sexu-diskriminazioarekin kritiko agertzea
• Genero-indarkeriaren eta zapalkuntzaren aurkako jarrera aktiboa azaltzea

Bideoa ikusi aurretik

Euskal literaturaren historiako emakumeei buruz hitz egingo dugu, bideoaren bidez haietako batzuk ezagutuko ditugulako. Aurre-ezagutzak aktibatzeko, gisa honetako galderak egin ditzakegu:

_{- Duela berrehun urte, aukera berdinak al zituzten neskek eta mutilek idazteko? Zergatik?}

_{- Ezagutzen al duzue sasoi bateko emakume idazlerik (literatura unibertsalekoa ere izan daiteke)? Zerrenda osatu.}

_{- Zuen ustez, zer motatako literatura, zeri buruzkoa, idatziko zuten emakumeek?}

_{- Nor izan zen euskaraz idatzi zuen lehen emakumea?}

_{- Ezaguna egiten al zaizue Rosario Artola izena? Eta Bizenta Mogel?}

_{- Emakumezkoak diren zer euskal idazle ezagutzen dituzue? Bota izenak!}

Bideoan agertzen direnak: Patri Urkizu, Marijo Olaziregi, Iratxe Retolaza eta Anabel Ugalde ikerlariak eta Yolanda Arrieta idazlea.

Bideoa ikusi bitartean

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu.
2. Bideoan zehar ulertzen ez dena azaldu, eta behar beste aldiz ikusi. Hiztegi aldetik dituzten zalantzak argitu.

Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin handiena ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu:

_{- Bideoko bost emakume idazleen ezaugarriak zerrendatu, errepikatzen diren ezaugarriak bereziki (ikasketa-maila, zer idatzi zuten, nolako familia zuten...).}

_{- Familian gizonezko idazleak izateak lagundu egin al zien emakumeei? Itzala ere egin al zieten ala argia bakarrik?}

_{- Koldo Mitxelenak “mujer excepcionalmente despejada” bezala deskribatu zuen Bizenta Mogel. Zer esan nahi zuen? Zer pentsamendu egon daiteke ideia horren atzean?}

_{- Bada Maria Estibaliz Sasiolaren egiletza zalantzan jartzen duenik, XVII. mendeko eskuizkribuan bere izena agertzen den arren. Harritzen al zaitu horrek? Gauza bera gertatuko al litzateke, gizonezkoa balitz?}

_{- Bizenta Mogelek ikasi egin nahi zuela esan zuen, eskatu egin zuen. Erraza izan zela uste al duzue?}

_{- Genero literario guztiak ez daude berdin baloratuta. Adibidez, haur literatura gutxiago baloratu izan da. Zergatik uste duzue haur literatura emakumezko idazleekin lotzen zela? Orain ere hala al da?}

Antzerkigintzari keinu bat egin diezaiokegu, hausnarketatxo bat eskaini, bideoan aipatutako idazleetako bat antzerki-testuen egilea izanik:

_{- Antzerkigintzan, XX. mendearen aurretik, gizonezkoek egiten zituzten emakumeen rolak toki batzuetan. Zergatik zela uste duzue?}

_{- Antza denez, Antzinako Grezian emakumeek mitoak edo gai herrikoiak bakarrik antzezten zituzten, inoiz ez gai intelektual edo kultoak. Rol horrek noiz arte iraungo zuela uste duzue?}

Bideoan azaltzen diren bost emakumeak ez dira euskal literaturan izan diren bakarrak. Bost adibide dira. Izan ere, XIX. mendearen amaieran jaiotako gehiago ere izan ziren, adibidez Emakume Abertzale Batzakoak: Karmele Errazti Etxakin (1885-1954), Julene Azpeitia (1888-1980), Tene Mujika (1888-1981), Sorne Unzueta Utarsus (1900-2005)...

3. Bideo gehiago. Emakume idazleei eta euskal literaturari buruzko bideo gehiago ikusi daitezke, informazioa osatzeko. Euskal literaturako emakumeei buruz lanketa sakonagoa egin nahi izanez gero, adibidez, gaur egungo emakume idazleen iritziak batzen dituen bideoa ikusi eta komentatu daiteke (proposamen pedagogikoak ere baditu): Idazlea emakumea denean. Interesgarria da Marijo Olaziregiren testigantza hau ere: Emakume idazleak ikusezin.

Euskal literaturari buruzko beste bi bideo hauek ere ikusteko eta lantzeko modukoak dira, nahiz eta ez duten genero-ikuspegia jorratzen:

• Literatura modernoaren hastapenak
• Literatura: 70eko hamarkada

Ahozko literaturari dagokionez, historiako emakume bertsolariei buruzko bideoa ere baliagarria gerta daiteke, duela mende batzuk emakumearen rolak nolakoak izan zitezkeen irudikatzeko: Emakumeak bertsolaritzan (XV-XIX).

4. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen garatu daitezke, talde txikietan. Lau adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin de

• "Bestearen azalean”. Literaturaren historian emakumeek izan zitzaketen zailtasunak irudikatzea eta aztertzea da proposamen honen helburua. Garai hartako emakume baten paperean sartzea, eta eguneroko bat idaztea da proposamena.

Horretarako, talde txikietan banatuta, bideoan agertzen diren emakumeei buruzko informazio gehiago aurkitu dezakete ikasleek. Talde bakoitzak emakume bat aukeratu dezake (posible da bideoan agertzen ez den emakume bat aukeratzea ere, garaikidea).

Ondoren, bakarkako lana etorriko da. Idazle bat aukeratu, eta haren testuingurua kontuan hartuta, ikasleak eguneroko bat idatziko du honakoak azalduz: bere eguneroko bizitza nolakoa zen, zer lan egiten zituen, ikasteko zailtasunak, emakumea izateagatik zituen betebeharrak,  lanak argitaratzeko orduan izan zituen arazoak… Adibidez, Bizenta Mogelek espresuki eskatu behar izan zuen berari ikasketak emateko. Familiarekin izan zuen elkarrizketa nolakoa izango zen? Zein argudio erabiliko zituen?

Idatzitako egunerokoa ozen irakurriko dute ikaskideen aurrean, egindako lana partekatzeko. Ozen irakurtzeko, garrantzitsua da hitzezkoak ez diren baliabideak ezagutzea edo gogoraraztea (erritmoa, isiluneak, tonua, bolumena...). Horretarako, Pako Eizagirreren azalpenak kontuan izan ditzakegu, aditua baita lan horretan (Aittu.eus webgunearen sortzailea da): Testua ezagutu eta barneratu (00:30-01:40). Bideo honen bigarren zatian ere ozen irakurtzeari buruz dihardute: Idazketa tailer baterako aholkuak (10:30 minututik aurrera).

Guztiak irakurri ondoren, komentatzeko tarte bat ireki daiteke: egunerokoen antzekotasunak identifikatu, sinesgarritasunaz hitz egin, testuak irakurtzeko moduak aipatu...

• “Gaur egunera begira”. Garai batean, emakume idazleak oso lotuta zeuden haur literaturari, ipuinei, alegiei… izan ere, umeen zaintza eta heziketa emakumeen betebeharren artean zegoen. Maistra izatea zen emakumeen lanbideetako bat, eta haurrei zuzendutako ipuinak idaztea, berriz, bazterreko genero moduan zegoen ikusita. Gaur egun halakorik gertatzen ote den aztertuko dugu, ea literatura-generoetako portzentajeetan aldaketarik sumatzen den, idazlea emakumezkoa ala gizonezkoa izan.

Herriko liburutegira joan, eta euskarazko liburuen analisi bat egitea da proposamena. Adibidez,  nobedadeen artean egin daiteke azterketa edo urte zehatz bateko uzta aztertu: 2023koa, 2022koa... Literatura-genero bakoitzean zenbat dira emakumeek idatzitako lanak? Eta gizonezkoenak? Konparazio behar bezala egiteko, ehunekoak ateratzea ere komeni da (adibidez, eleberrietan % 35 emakumezkoa eta haur literaturan % 55).

• Eleberriak
• Narrazioak, ipuinak
• Haur eta gazte literatura
• Beste batzuk (antzerkia, saiakera...)

Internetez ere egin daiteke, herri batzuetako liburutegietako webguneek nobedadeak sareratzen dituztelako. Adibidez, Eibarko Liburutegiak, Arrasateko Bibliotekak, Hernaniko Liburutegiak eta Berrizko Liburutegiak webgunean atal bereziak dituzte, euren nobedadeak ezagutarazteko.

Taldeka, collage bat egitea proposatzen da. Idazleen argazkiak, liburuen azalak, genero  literario ezberdinak irudikatzen dituzten marrazkiak, koloreak, esaldiak… erabiliko dituzte. Ondoren, aurkezpen txiki bat egingo dute hausnartu dutenarekin. Collageak ikastetxean zintzilikatu daitezke.

• “Eman iritzia”. Historian zehar asko eta asko izan dira, argitaratu ahal izateko, gizonezkoen izenak erabili izan dituzten emakume idazleak; senarraren izena erabiltzen zutenak ere bazeuden. Hori bai, 2021ean alderantzizko kasu bat gertatu zen: hiru gizonezkok emakume baten izena erabili zuten. Iritzi-trukea egingo dugu gai honen inguruan.

2021ean Planeta Saria irabazi zuen Carmen Mola idazleak. Saria jasotzeko orduan, ordea, hiru gizonezko agertu ziren eta haiek jaso zuten saria. Ordura arte, inork ez zuen fisikoki benetako Carmen Mola ezagutzen, eta orduan jakin zen emakumezko baten izenaren atzean hiru gizon zeudela. Saria jaso ondoren, hiru gizonek esan zuten euren burua ezagutzera emateko unearen zain zeudela: “Salto bat eman nahi genuen eta jauzi handi batez ezagutzera eman”. Horrek zeresan handia sortu zuen, bai literaturaren munduan eta baita sare sozialetan ere. Emakumezkoek idatzitako liburuak saltzen dituen Madrilgo liburu-denda batean, berria jakin eta ordu gutxitara Carmen Molaren liburu guztiak erretiratu zituzten, honako txio honekin batera:

 _{Iturria: Twitter}

Horrelako edo antzeko txio asko daude. Adibidez, Tània Verge Berdintasuneko kontseilariak hiru idazleek “hutsalkeriaz” jokatu zutela kritikatu zuen eta adierazi zuen ez zutela inolako beharrik emakumezko baten izenaren atzean ezkutatzeko, “ez dutelako inolako diskriminaziorik jasaten”.

• Zer iruditzen zaizue hiru gizon hauek egin zutena? Beharrezkoa zela uste al duzue? Zergatik egingo zuten? Fama lortzeko agian? Polemika sortzeko?

Gaiari buruz gehiago sakontzea proposatzen dugu: gizonezkoen ezizenak erabili zituzten emakume batzuei buruzko informazioa lortzea, aipatutako kasu honi buruzko informazio gehiago lortzea... eta egunkari batean argitaratzeko moduko iritzi-artikulu bana idaztea.

Iritzi-artikuluak idazteko, adibide batzuk ikus ditzakegu (“Iritzi-artikuluen ereduak” dokumentua). Kontuan hartu:

• Hartzailea. Ez dakigu hartzailearen ikuspegia zein izango den, artikulua publiko orokorrak irakur dezakeelako.
• Ikuspegi kontrajarriak. Gure ikuspegia argudio sorta baten bidez justifikatu behar dugu, baina kontrako argudio posibleak ere kontuan izanda (eta komeni bada, horiek ere artikuluan aipatuta).
• Egitura. Artikuluaren egitura inportantea da: argudioek eta azalpenek ondo lotuta egon behar dute. Hurrenkera inportantea da. Hasiera eta bukaera zaintzea komeni da (azken esaldiak/paragrafoak ideia nagusia laburbil dezake).
• Testu-antolatzaileak. Azalpenak eta argudioak lotzeko, testu-antolatzaile egokiak erabiltzea eta testuari aberastasuna ematea komeni da.

Ondoren, iritzi-artikuluak gelakideen aurrean irakurri, eta iritzi-trukea egin daiteke.

• “Historia egiten”. Proposamena: emakumezko idazle bat aukeratu, eta hari buruzko informazioa batzea, aurkezpen txiki bat prestatzeko. Banaka edo binaka egin daiteke.

Hona hemen informazio-bilketarako eta aurkezpenerako puntu posible batzuk:

• Argazkia
• Biografia laburra: jaiotza-data, bizilekua, bizitzako oinarrizko datuak
• Zer idatzi zuen? Zergatik da ezaguna?
• Zergatik aukeratu dut?
• Haren testu zatitxo bat edo esan bat (ikusi hemen euskarara itzulita dauden literatura unibertsaleko lanak)

   

Aukeratutako idazlea edozein garaitakoa eta lekutakoa izan daiteke. Literatura unibertsaleko emakume batzuen adibideak:

Aurkezpena Prezzi edo antzeko baliabideren bat erabilita egin daiteke.

5. Ekoizpena partekatzea. Ahozko aurkezpena edo irakurketa egingo dute ikasleek, euren lanaren emaitzak gelakideekin partekatzeko. Aurkezpen guztien ondoren,

galderentzat, hausnarketentzat eta iritzientzat tartea izango da. Ahal dela, jarduerak grabatu egingo dira, bideoz (ondo egindakoez eta hobetu beharrekoez jabetzeko eta etorkizuneko beste ekoizpen batzuekin alderatzeko). Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea komeni da.

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

• Ea gaiak bere interesa piztu duen.
• Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

• Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.
• Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.
• Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.
• Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

• Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.
• Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.
• Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

• Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.
• Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakaslearen ebaluazioa. Irakasleak ikasleak ebaluatzeko, kontuan har ditzakeen irizpideetako batzuk:

• Ea bideoetako testigantzen garrantziaz jabetu den eta interesa erakutsi duen.
• Ea enpatiarik erakutsi duen bideoko pertsonekin.
• Ea emakume idazleen historia eta haiek historian zehar eskuratutako lorpenak ezagutzen dituen.
• Ea emakume eta gizonen arteko eskubide-berdintasunaren aldeko jarrera argiak adierazten dituen, haien orientazio afektibo-sexuala edozein izanik ere.
• Ea hainbat eremutan (publizitatea, informazioa, txisteak, eskola eta abar) emakumeari buruz ageri diren gizarte-estereotipoak biltzen eta aztertzen dituen.
• Ea emakumea gutxietsi eta diskriminatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak baztertzen dituen.
• Ea kultura-elementuen (estereotipoak, rolak eta abar) eta emakumeen diskriminazioaren arteko lotura azaltzen duen.
• Ea sexu-diskriminazioaren eta indarkeriaren aurkako jardunak proposatzen dituen.
• Ea kulturgintzan dabiltzan emakumeei buruzko informaziorik bildu duen eta haien aldarrikapenak barneratu dituen.
• Ea ikaskideekin eztabaidatuz gogoeta egin duen emakumearen egoeraren inguruan eta eskolan zein gizartean duen ikusgaitasunaren inguruan.
• Ea emakumea gutxiestea, diskriminatzea eta/edo haren aurkako indarkeria sustatu eta justifikatzea dakarten estereotipo, aurreiritzi eta rolak gaitzesten dituen.
• Ea ikerketan informazioa lortzeko gaitasuna erakutsi duen, iturriak bilatzeko orduan.
• Ea informazio hori bere gogoetak eta ikuspuntua egituratzeko edo eraldatzeko erabili duen.
• Ea talde-lanean ondo moldatu den, berdinen arteko harremanean iradokizunak eginez eta ikaskideen iritziak errespetatuz.
• Ea bere iritziak eta hausnarketak partekatu dituen, horretarako txanda errespetatuta.
• Ea ahozko ekoizpean ondo moldatu den, komunikatzeko gai izan den.