Euskalkiak: ezin elkar ulertu?

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak:

• Gizabanako oro errespetuz tratatzeko asmoa
• Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Bizikidetzarako eta elkar ulertzeko nahia
• Euskalkiak ezagutu eta erabiltzeko gogoa

Bideoa ikusi aurretik:

1. Euskalkiak izango ditugu hizpide, aurre-ezagutzak aktibatzeko. Guztira zenbat euskalki dauden eta zein diren galdetuko diegu… Ea asmatzen duten! Koldo Zuazoren  euskalkien sailkapena ere ikus dezakegu.
2. Euskalkiei buruz dugun ikuspegia lantzeko, bideo labur hau ikus dezakegu: Euskalkiak. Ondoren, gisa honetako galderak egin ditzakegu:
• Nongoa da euskararik onena bideoan agertzen direnentzat? Zergatik esaten dute hori? Nongoak dira? Zuen ustez, garbi hitz egiten al dute?
• Euskalkirik erabiltzen baldin baduzue, zuen euskalkiari buruz hausnartu: zer iruditzen zaizue? Polita da? Gustatzen al zaizue? Oso diferentea al da euskara batuarekin alderatuz?
• Ezagutzen al duzue beste euskalkirik? Nongo euskara da zuentzat ulertzeko zailena? Zergatik?
• Ona al da euskalki asko egotea? Abantailak eta desabantailak aipatu.
3. Euskalkiak ulertzeko zailtasunak: hori da ikusiko dugun bideoaren gaia. Girotzeko, telefono matxuratuaren jolasa egin dezakegu. Talde handietan banatuta, biribilak osatuko ditugu (lurrean eserita egin daiteke). Talde bakoitzeko batek esaldi bat esango dio aldamenekoari, belarrira, azkar eta ondo ahoskatu gabe. Eta gauza bera egingo du hurrengoak: ulertu duena ondokoari belarrira esan. Azkenengoak ozen esango du ulertu duena, eta lehenengoak, berriz, hasierako esaldia zein zen.

Bideoa ikusi bitartean:

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu, ea aurrez hitz egindakoarekin bat datozen.
2. Beren arreta erakarri duten pasarteak gogoan hartu. Aukera bat: testua inprimatu eta ikasleei banatzea, nabarmendu nahi dutena edo ulertu ez dutena apuntatzen joan daitezen.
3. Ulertu ez dituzten hitzak, esaerak edo erreferentziak apuntatu. Esate baterako, euskalkietako hitzak eta aditzak: pasetan jat (pasatzen zait, gertatzen zait), iduritzen (iruditzen), nehi bozu (nahi baduzu), aittuten (ulertzen), berbetan (hitz egiten), usaian (normalean, ohituraz), erraiten (esaten), giputxak (gipuzkoarrak), apur bat (pixka bat), urtetzen jata (irteten zait), solastu (hitz egin), erran (esan)…
4. Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazio guztia barneratzeko.

Bideoa ikusi ondoren:

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu:
• Erraz ulertu al duzue esan duten guztia? Noren euskara egin zaizue ulertzeko zailena?
• Zuek bizi izan al duzue bideoan kontatu dituzten esperientzien antzekorik? Kontatu.
• Aldatzen al duzue hitz egiteko modua beste toki batzuetako jendearekin?
• Zer egin elkar ulertzeko arazoak daudenean? Nahikoa al da intentzioa jartzea eta poliki hitz egitea?
• Euskara batura jo beharrik gabe, aberasgarriagoa da nork bere euskalkia erabiltzea. Ados al zaudete?
• Ba al duzue konplexurik euskalkiarengatik edo euskalkirik ez izateagatik?
• Zuen ustez, euskalkia lotu al daiteke herri nortasunarekin?

3. Euskalkitegia jokoarekin jolas eginez, ikasleak ea euskalkiekin zer moduz moldatzen diren ikus dezakegu. Belarria beste doinu batzuetara ohitzen hasteko ordua da!
4. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen gara daitezke. Lau adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko beste bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin dezakete.

• “Testigantza bila”. Hainbat tokitako euskalkiak ezagutzeko aukera izango dugu, Gazte Gara Gazte proiekturako elkarrizketatutako gazteen testigantzei esker. Banaka edo binaka egiteko ariketa izan daiteke. Ikasle (-bikote) bakoitzari 28 herri hauetako bat egokituko zaio, eta, beraz, hiztun bat (edo bi: batzuk binaka baitaude elkarrizketatuta).

Ikasle (-bikote) bakoitzak egokitutako hiztun horren/horien bideo-pasarte bat aukeratuko du, interesgarria iruditzen zaiona, eta minutu bat transkribatu (idatziz ipini). Hitz bereziak ere apuntatuko ditu, eta haien esanahia bilatu.

Lana egin ondoren, egindakoa gelakideekin partekatuko du, aurkezpen txiki bat eginez. Hauek izan daitezke aurkezpeneko gida-lerroak:

- Hiztuna(k) nor d(ir)en azaldu

- Nongoa(k) d(ir)en zehaztu. Herriaren kokapena

- Zer euskalki hitz egiten du(t)en esan

- Pasarte hori aukeratzearen zergatia(k) argitu

- Pasarteari buruzko iritzia eta azalpenak eman (edukia eta esateko modua)

- Bideo pasartea ipini

• “Bestearen azalean”. Antzerkia egingo dugu, ulermen-arazoak gaitzat hartuta. Talde txikietan jarriko gara, eta talde bakoitzak umorezko esketx labur bat prestatuko du. Adibidea: bizkaitar bat eta gipuzkoar bat, elkar ulertu ezinik.

- Egoera edo istorioa pentsatu

- Pertsonaien izaera eta jarrerak zehaztu

- Gidoitxoa idatzi: gertaerak eta elkarrizketak

- Rolak banatu eta atrezzoa zein jantziak pentsatu

- Entseguak egin

- Ikaskideen aurrean antzeztu

Esketx bakoitza ikusi eta berehala, galdera hauxe egingo dugu: pertsonaiek lortu al dute elkar ulertzea? Erantzuna ezezkoa baldin bada, publikoak (ikaskideek) egoera konpontzeko proposamenak egingo ditu, eta segidan bigarrenez antzeztuko dute, baina proposatutako aldaketak sartuko dituzte (modu inprobisatuan).

Esketxak grabatzea proposatzen dugu. Hala, ikasleek euren esketxa ikusteko eta hurrengorako zer hobetu dezaketen erabakitzeko aukera izango dute.

• “Hitzen arrastoan”. Bideoko testigantzen barrunbeak aztertuko ditugu, alderdi linguistikotik. Horretarako, berriz ikusiko dugu bideoa (elkarrekin ikusi beharrean, ikasleek euren kabuz ikus dezakete, nork bere erritmora). Testua ere bana diezaiekegu ikasleei, ulermen-arazoak baldin badituzte. Binaka egin dezakete lana. Taula hau erabil dezakete, euskalkiak eta euskalkien ezaugarriak identifikatzeko:

          Egindako lana partekatuko dugu, eta guztion artean taula bakarra osatzen joan. Zalantzak argitu, iritziak trukatu…

Ondoren, ikasle bakoitzak gustatu zaion hitzen bat aukeratuko du (posible da bideoan agertu ez den beste hitzen bat izatea ere, euskalki batekoa baldin bada), eta esaldi bat osatuko du (umoretsua baldin bada, hobeto), betiere hitz horrekin bat datorren euskalkia erabiliz. Gelakideekin partekatuko du:

- Zergatik aukeratu dut hitz hori?

- Esaldia esan

Euskalkiak eta umorea bideoa ikus dezakegu, eta baita Gazteen euskara ere, besteak beste, euskalkietako hitz gehiago ezagutzeko.

• “Sormena lagun”. 2. mailarako aproposagoa. Ikus-entzunezko bat gertatuko dute (taldeka), euskalkien aberastasuna islatzen duena. Ikasleek beraiek erabakiko dute nola egin nahi duten. Ideia batzuk:

1- Hainbat euskalkitako esaldiak eta hitzak erabiltzea (sinonimoak, esaterako: hitz egin, mintzatu, berba egin, solastu). Horrekin gidoitxo bat egin, eta ikasleek euren buruak bideoan (poltsikoko telefonoarekin egin daiteke) grabatzea hitz horiek esaten. Marrazkiak eta irudiak ere erabil ditzakete.

2- Elkarrizketak egitea, euskalki diferenteak jasotzeko (irakasleei, herritarrei…). Grabatutakoarekin euskalkien inguruko erreportaje moduko bat osatzea. Galderak guztien artean prestatu eta elkarrizketak bideoan grabatzea gomendatzen dugu (grabazioak egiteko, ikus jarraibideak). Aukera bat: gero grabazioak Ahotsak.eus artxibora bideratzea (adibiderako, ikus: Donostiako ikastetxea eta Lekarozko institutua).

3- Abestiak erabiltzea. Abesti bat sor dezakete euskalkietako hitzekin. Edo jada existitzen den abesti bat edo zati bat erabili (adibiderako, ikus Gontzal Mendibilek kantatzen duen Bagare abestia, eta abesti horren bertsio rockeroa). Lipdub bat ere presta dezakete (esate baterako, ikus Gizon arruntaren koplak).

Euskalkia bizirik dagoen herrietan bertako euskalkia erabiltzea litzateke politena: herriko euskalkiaren aldeko bideoa egitea. Girotzeko, Ondarruko berbak, Geuk be ondarrutarrez eta Oiartzungo euskara bideoak ikus ditzakegu.

5. Ekoizpena partekatzea. Azken ekoizpenaren emaitza ahoz ematea lehenetsiko da, emaitza dena delakoa dela ere: esketxa, ikus-entzunezkoa, azalpena… eta, ahal dela, bideoan grabatzea, ahozko jardunen bilakaera ikusteko. Aurkezpen guztien ondoren, galderentzat, hausnarketentzat eta iritzientzat tartea izango da. Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea komeni da, eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea. Irizpideak proposatzeko, irakasleari baliagarri gerta dakizkioke: ahozkoaren ezaugarriak eta baliabideak. 

Ebaluazio-irizpideak:

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, erabil ditzakegun galderak:

Edukiari buruz:

• Ea gaiak bere interesa piztu duen.
• Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

• Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.
• Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.
• Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.
• Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

• Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.
• Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.
• Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

• Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.
• Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.

Irakasleak aintzat har ditzakeen ebaluazio-irizpideak:

• Ea euskararen erabilerari lehentasuna ematen dion hainbat komunikazio-eremutan.
• Ea formulazio egokia aukeratzen duen erregistro formalean eta lagunarteko erregistroan jarduteko; hau da, egoeraren eta bertan parte hartzen duen pertsonaren edo pertsonen arabera egokia dena.
• Ea euskalkien aberastasunaz jabetzen den. Eta (2. mailan) ea aztertzen eta balioesten duen hizkuntza estandarrak eta euskalkiek euskararen iraupenean eta transmisioan duten funtzioa.
• Ea erabiltzen duen bere euskalkia, hala eskatzen duten komunikazio-egoeretan.
• Ea azaldu, narratu edo deskribatzen dituen euskararen jatorriaren eta bilakaeraren ezaugarri bereziak (2. mailan).
• Ea identifikatzen dituen euskararen eta gaztelaniaren arteko ukipen-egoeraren ondorioz sortutako fenomenoak, eta egoera zehatzak aztertzen dituen (2. mailan).
• Ea bideoa behar bezala ulertu duen eta ulertu ez duena argitzen saiatu den.
• Ahozko aurkezpen errazetarako, ea informazio garrantzitsua bilatzen eta hautatzen duen, hainbat iturri erabiliz: analogikoak, ikus-entzunezkoak eta digitalak.
• Ea informazioa forma logikoz antolatzen duen, hartzailearentzat ulergarria izan dadin.
• Ea erabiltzen dituen bere diskurtsoan tonuarekin, keinuekin edota gorputzaren jarrerarekin lotutako alderdiak.
• Ea behar besteko autonomia ageri duen zeregina planifikatzean eta egitean.
• Ea pasadizoak etorri handiz eta bizi narratzen dituen: gertaerak hurrenkera errespetatuz eta argitasunez kontatzen dituen, eta, gainera, deskripzio txikiak gehitzen dituen.
• Ea antzezpen txikiak egiten ongi moldatzen den.
• Ea bere diskurtsoan egokitzapenarekin, tonuarekin, keinuekin, gorputzaren jarrerarekin edota kortesia-arauekin lotutako alderdiak erabiltzen dituen.
• Ea modu naturalean esku hartzen duen, eta bere ikuspegia azaltzen duen, arrazoituz.
• Ea dauden ikuspuntuak alderatzen dituen eta berea berrikusten duen.
• Ea zentzuzko ondorioak ateratzen dituen.
• Ea erantzuten dien norberaren esku-hartzeari buruzko galderei.
• Ea galdera eta azalpen egokiak ematen dituen gainerakoek esku hartzen dutenean.
• Ea errespetatzen dituen gainerakoen esku-hartzeak eta txandak errespetatzen dituen.
• Ea parte hartzen duen taldean egiten diren elkarrizketetan.
• Ea gainerakoekin lankidetzan aritzen den, eta, talde-lanak egitean edo arazoak konpontzean, dagozkion erantzukizunak betetzen dituen.
• Ea autoebaluazio- eta autozuzenketa- estrategiak erabiltzen dituen ahozko erabilera hobetzeko.
• Ea edonolako bazterketa adierazten duten estereotipoak ez dituen erabiltzen.
• Ea landutako hizkuntza-baliabideak behar bezala erabiltzen dituen.
• Ea erabiltzen dituen mezuak ulergarriago egiteko eta hartzaileak inplikatzeko estrategiak (adibideak ematea…).
• Ea identifikatzen eta zuzentzen dituen hizkuntzaren hainbat alorretan egindako oinarrizko akatsak.
• Ea akatsak ikaskuntza-prozesuaren partetzat ulertzen dituen eta horiek gainditzeko jarrera positiboa duen.