Garai bateko garraioak (gipuzkeraz)

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak:

• Garai bateko bizimodua eta pentsaera ezagutu nahia
• Euskarari buruz hausnartzeko interesa
• Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Herri hizkerak ezagutu, erabili eta balioesteko gogoa
• Euskalkien aberastasunaz jabetu eta haien erabilera sustatzeko irrika

Bideoa ikusi aurretik:

Gaiaren aurkezpena egingo dugu. Aurre-ezagutzak aktibatuko ditugu.

-Zer dakizue erdialdeko euskarari edo gipuzkerari buruz? Non hitz egiten da? Zer ezaugarri ditu?

-Gipuzkera imitatu nahi izanez gero, zer hitz erabiliko zenituzkete? Baduzue erreferentziarik? Saiatu imitatzen!

-Zer iritzi duzue gipuzkerari buruz? (Ulerterraza/ulertzeko zaila, polita/itsusia…)

Ikusiko dugun bideoa gipuzkeraz da, eta sasoi bateko garraioei buruzkoa, gure aitona-amonek ezagututako garraioen ingurukoa, hain zuzen.

-Zer garraio uste duzue agertuko direla? Zeintzuk ezagutzen dituzue? Bota!

Bideoa ikusi bitartean:

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak konparatu, ea aurrez hitz egindakoarekin bat datozen. Bideoak bi zati ditu; osorik ikusiko dugu, eta zatika ere bai ondoren.
2. Ikasleek euren arreta erakarri duten pasarteak gogoan har ditzatela.
3. Ulertu ez dituzten hitzak, esaerak edo erreferentziak apuntatu. Adibidez, kamiyo (bidea), kale-xextua/buru-xextua (buru gainean eramaten zuten otarre zabala), laboriak (eskulanak), ebiya (euria), dilijentzixe (diligentzia: pertsonak garraiatzeko zalgurdi berezia), saihetsetikan (ertzetik), 'jardinera' (tranbia berezi bat, irekia)…

Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin gehien ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren:

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu, denok elkarrekin. Hona hemen horretarako balio dezaketen galdera batzuk:

   -Ulertzeko arazorik izan al duzue ?

   -Zer ezaugarri ditu gipuzkerak?

   -Hizkera aldetik, zer nabarmenduko zenukete? Berdin hitz egiten al dute bideoko guztiek? (Batzuek 'zaldiya', 'ebiya', 'kamiyua'... azkoitiarrak eta zumaiarrak 'dilijentzixa/e').

   -Zertan dira desberdinak gipuzkera eta batua? Erreparatu diezue aditz-formei?

   -Ezagutzen al zenituzten bideoan aipatzen dituzten garraioak? Kontatu zuek garai bateko garraioei buruz entzundakoak.

   -Zer iruditu zaizkizue bideoan kontatutako anekdotak?

3. Erdialdeko euskalkia bereziki Gipuzkoan hitz egiten da: horregatik da ezaguna 'gipuzkera' izenez. Hori bai, Gipuzkoako herri batzuetan mendebaldeko euskalkia edo bizkaiera hitz egiten dute (Deba ibarreko herrietan; ikus bizkaierako sortaldeko azpieuskalkia).

Tarteko hizkerak ohikoak izaten dira euskalkien mugetako herrietan eta ez da erraza izaten hizkera horiek euskalki batean edo bestean sailkatzea, bietatik jasotzen baitituzte ezaugarriak. Nafarroako zenbait herritako hizkerek, esaterako, gipuzkeraren ezaugarriak dituzte (ikus gipuzkeraren sortaldeko azpieuskalkiko herriak). Hori dela eta, tarteko hizkeratzat hartzen dira, euskalki-nahasketa dutelako.

Gipuzkoako Bidasoako herrietako hizkerek, berriz, nafarreraren eta nafar-lapurteraren eragina dute (adibiderako, ikus Hondarribiko Ahotsak). Tarteko hizkeratzat hartzen dira horiek ere.

Ikus dezagun mapan tarteko hizkerak zeintzuk diren eta Gipuzkoako zer eskualde ez dauden kokatuta gipuzkeraren barruan (Koldo Zuazoren mapa da; informazio gehiagorako, ikus Zuazoren euskalkiak.eus webgunea ere):

Gipuzkeraren mapa

Iturria: Wikipedia

 3. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen gara daitezke. Lau adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin dezakete.

• “Hitzen arrastoan”. Gipuzkeraren ezaugarriei erreparatuko diegu. Testua banatuko diegu ikasleei (ikus “Testua” atalean), eta euskalki horren ezaugarriak aztertuko dituzte. Talde txikietan egingo dute lan, eta ondoren partekatu. Gipuzkeraren ezaugarrietako batzuk zein diren ikus dezakegu lehenengo, lana errazteko: ikus gipuzkeraren ezaugarriak Ahotsak-en. Ondoren, taula hau ere baliagarria gerta dakieke:

"Lexikoa" atalean, hitzak eta aldaerak bereiztea komeni da:

• Lexikoa: hitzak. Euskalki baten erabiltzen den hitz berezia; beste euskalkietan jatorri desberdineko beste hitz batekin adierazten dena. Adibidez: abade / apaiz.
• Aldaerak. Euskalki batetik bestera hitz batek hartzen dituen forma desberdinak. Adibidez: apaiz/apez, zonbait/zenbait.

3-4 ikasleko taldeetan ipinita, ikasleak taulan ahalik eta hitz gehien jartzen saiatuko dira. Eskuz beteko dute taula.

Talde bakoitzean bozeramailea eta idazkaria izendatuko dituzte, eta ordenagailu bat izango dute (Wifi konexioarekin). Irakasleak gdoc bat sortuko du taula huts batekin, eta dokumentu horretan aldaketak egiteko baimena emango die taldeetako idazkariei.

Taldeek lana amaitzen dutenean, guztien lana bateratuko da: talde bakoitzeko bozeramailea jasotako hitzak esaten joango da, eta idazkariak gdocs-en partekatutako taulan apuntatuko ditu. Pantaila handian ipini daiteke gdocs-eko taula hori, denek ikusi ahal izateko.

Ondoren, lexikoan jarriko dugu arreta. Berriro ere taldeka jarrita, taulako hitzen sinonimoak topatuko dituzte, ahalik eta gehien (adibidez: arrunt = arras, oso, zeharo, guztiz, txit). Eta aldaeren kasuan ere berdin: ahal den aldaera gehien (forma guztiak onartuko dira aldaeratzat (adibidez: zenbait, zonbait, zonbeit, zomeit, zumait....). Horretarako, Ahotsak-eko Corpusa eta Orotariko euskal hiztegia baliagarri gerta litezke.

Zer egin batutako hitzekin? Lexiko eta aldaerekin karta-jolasa sortu dezakete: hitz bikoteen zerrenda bat egin dezake talde bakoitzak eta, ondoren, hitz bakoitzarekin karta bana sortu. Kartoi-mehea erabili dezakete horretarako. Posible da bikote bakoitzak marrazki bera izatea.

Nola jolastu? Karta guztiak buruz behera ipini, eta jokalari bakoitzak bi kartari emango die buelta. Jasotako kartek bikotea osatzen badute, beretzat hartuko ditu eta, bestela, berriz lehengo lekuan utzi beharko ditu. Orduan, hurrengo jokalariaren txanda izango da. Helburua ahalik eta bikote gehien eskuratzea izango da.

Bikoteen ordez hirukoteak osatu nahi badituzte (3 sinonimo/aldaera) ere posible da, baldin eta guztiak kopuru berekoak badira (denak hirukoteak). Kasu horretan, karta-jolasa beste bat izango litzateke, familien kartekin egiten dena gutxi gorabehera: karta guztiak banatu, eta galdetzen joan, txandaka: “Badaukazu 'Zonbait'?”. Baldin badauka, eman egingo dio. Ez badauka, hurrengoaren txanda da. Ahalik eta familia gehien lortzea izango da helburua.

• “Testigantza bila”. Ahotsak.eus webgunean testigantza mordoa daude gipuzkeraz. Ikasleek testigantza bana bilatu beharko dute webgunean, banaka edo binaka. Minutu bat aztertu, eta euskalkiaren ezaugarriak identifikatuko dituzte. Aurreko taula erabil dezakete horretarako.

Ez da komeni ikasle guztiek herri berak aukeratzea eta errepikatzea. Nola egin aukeraketa? Zer herri hautatu argi ez dutenentzat, aukera bat da Gipuzkoako herrien zerrendara joatea eta bideoa igota duten herriak zeintzuk diren begiratzea. Ikurra agertzen da horrelakoetan.

Tarteko hizkeraren bat ere aukeratu daiteke, nafarreraren edo bizkaieraren eragina duena (adibidez, Lezokoa, Elgoibarkoa...). Kasu horretan, gipuzkeraren ezaugarriak identifikatu beharko dituzte.  

Bukatutakoan, ikaskideei egindako lanaren berri emango diete, ahoz. Lehenengo, bideo pasarte hori zergatik aukeratu duten eta hiztuna nor den, nongoa -herria mapan kokatu-, adina, biografiako daturen bat... azalduko dute. Gero, bideo pasartea ipini, ikasgelan ikusi/entzun, eta identifikatu dituzten ezaugarriak zerrendatuko dituzte. Bukatzeko, iritzia emango dute jorratutako euskalkiaz -hizkuntzalaritzaren ikuspegitik-, hiztunari buruz, lan-prozesuari buruz... Ikasle bakoitzak erabaki dezala.

• “Jolasten”. Euskalkiak lantzeko, garraioekin lotutako jolas bat egin dezakegu, hiru taldetan banatuta: 

• Astoan doazenak (binaka, bata bestearen gainera igota: bat astoa eta bestea astazaina)
• Zalgurdian doazenak (binaka, bat bestea eramaten: bat zaldia eta atzekoa gurdia)
• Tranbiak (banaka; pertxa daukate, eta pertxarik gabe gelditu egiten dira).

Jolasteko modua eta arauak ikasleek beraiek asmatuko dituzte; talde bakoitzak bereak (harrapaketa-jolasa, lasterketa, adimen-jolasa... nahi dutena izan daiteke). Jolastu egingo dute, eta hala jolasa ebaluatzeko eta hobetzeko aukera izango dute. Ondoren, jolasaren ezaugarriak eta arauak idatziz ipiniko dituzte, euskalki batean (talde bakoitzak bat aukeratu dezala, beste taldeetakoei esan gabe; ezin da norberaren euskalkia izan, graziarik ez lukeelako izango).

Beste taldeetako kideei euren jolasa nola den azalduko diete, ahoz. Inportantea izango da euskalki horretako ahalik eta hitz gehien erabiltzea, eta ezaugarriak nabarmentzea. Izan ere, beste taldeek zer euskalki den asmatu beharko dute. Ez hori bakarrik: jolasaren ezaugarriak-arauak errepikatu beharko dituzte, berriro esan, baina ez edozein eratara: beraiek aukeratutako euskalkia erabiliko dute.

Euskalkiak asmatzen trebeak baldin badira, denek jolastuko dute hiru jolasetan. Ariketa honen helburua euskalkiak lantzea, irudimena martxan jartzea eta ondo pasatzea da. Ariketa egitera kanpora ateratzea edo areto handi batera joatea komeniko litzateke.

• “Zu zeu elkarrizketatzaile”. Ikasleak kazetari bihurtuko dira, 2-3 pertsonako taldeak osatuta (zozketa bidez erabaki daiteke). Herritarrek herriko euskalkiari eta gainerako euskalkiei buruz zer iritzi duten jakitea izango da helburua (bertako euskalkirik ez badago, euskalkiei buruzko iritzia jaso). Herriko adinekoei zein gazteei galdetu dakieke. Lehenengo, galdetegi txiki bat prestatuko dute denek elkarrekin, talde guztiek gauza bera galdetzeko. Elkarrizketak bideoz egitea komeni da, gero ikaskideekin partekatzeko, eta elkarrizketatuarekin argazki bat ateratzea ere ondo legoke. Grabazioaz gainera, elkarrizketatuaren datu batzuk ere jasoko dituzte: izen-abizenak, jaioteguna, biografia laburra.

Elkarrizketak egin aurretik, jarraibide orokor batzuk ematea ere komeni da. Lana egindakoan, talde bakoitzeko kideek aurkezpen txiki bat egingo dute, grabazioa erakustearekin batera, prozesua azaltzeko (elkarrizketatuaren biografia laburra, elkarrizketaren zergatia eta abar).

Ondoren, hainbat lanketa egin daitezke grabazio horiekin:

• Bideo-erreportaje labur bat prestatu grabatutako irudiekin (horretarako, editatzeko programaren bat erabiltzen erakutsiko diegu, adibideak emanez; adibidez, Virtualdub edo Openshot). Bideo-erreportajea sarean zintzilikatu.
• Elkarrizketa idatziz jarri, egunkari digital edo blog baterako (titulua, azpititulua, sarrera, galde-erantzunak, argazkia, azgazki-oina…)
• Ikus-entzunezko bakarra osatu: jasotako testigantza guztiekin ikus-entzunezko bat prestatu, gero herrian ezagutarazteko. Argazkiak, marrazkiak eta musika ere sar ditzakete.

Ondo legoke grabazioak Ahotsak.eus-era bideratzea, ahozko ondarearen artxibora (adibiderako, ikus Donostiako San Ignazio ikastetxeko ikasleen proiektua).

5. Ekoizpena partekatzea. Ahozko aurkezpena/azalpena egingo dute ikasleek, gelakideei euren lanaren emaitzak ezagutarazteko. Horiek bideoz grabatzea interesgarria izan daiteke, irakasleak ez ezik ikasleek beraiek ere baloratu ahal izateko. Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea komeni da, eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea. Irizpideak proposatzeko, irakasleari baliagarri gerta dakizkioke: ahozkoaren ezaugarriak eta baliabideak.

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

-Ea gaiak bere interesa piztu duen.

-Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

-Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.

-Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.

-Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.

-Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

-Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.

-Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.

-Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

-Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.

-Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.


Irakasleak aintzat hartu ditzakeen ebaluazio-irizpideak:

– Ea gai den zenbait erabilera-eremutako ahozko eta ikus-entzunezko testuak interpretatzeko eta balioesteko, eta horretan, ea bereziki kontuan hartzen dituen hezkuntzan eta hedabideetan sarri-sarri erabili ohi diren testuen funtzio soziala.

– Ea badakien ahozko aurkezpenak egiten eta ea gai den, informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiliz, aldez aurretik prestatutako eskema bati jarraitzeko.

– Ea modu aktibo, erreflexibo eta pertinentean parte hartzen duen ikaskuntza helburu duten ahozko interakzioetan, eta horretan, ea gai den azalpenak eta argudioak modu pertinente eta egokian emateko.

– Ea gai den zenbait erabilera-eremutan erabili ohi diren euskarri digital eta analogikoko idatzizko testuak interpretatzeko eta balioesteko, eta horretan, ea bereziki kontuan hartzen duen azalpenezko testuek (1. mailan), pertsuasiozko testuek (2. mailan), iritzi-artikuluek eta zientzia-dibulgazioko testuek zer funtzio sozial duten eta zer balio transmititzen dituzten.

– Ea gai den, aldez aurretik egindako plangintza bati jarraituz, gaurkotasun handiko gaiei eta curriculumarekin, hizkuntzarekin nahiz literaturarekin lotutako gaiei buruzko idatzizko testuak zorrotz, argi eta akatsik gabe ekoizteko (azalpenezko eta argudiozko testuak, batik bat).

– Ea, testuak interpretatzean eta sortzean (hezkuntzan sarri-sarri sortu ohi diren azalpenezko eta argudiozko testuak batik bat), gai den hizkuntzaren planoei buruzko ezaguerak modu erreflexiboan identifikatzeko eta erabiltzeko.

– Ea gai den ikasturtean zehar landutako literatura-lan eta -pasarteetako edukiak interpretatzeko, eta horretan, ea erabiltzen dituen literatura-formei, -garaiei eta -egileei buruzko ezaguerak.

– Ea gai den, ikasturtean landutako garai eta mugimenduetako lanik adierazgarrienak irakurri ondoren, testu-iruzkin kritikoak egiteko.

– Ea badakien hizkuntza-aniztasunaren berri, eta ea gai den errealitate hori kontzeptu sozio-linguistikoak erabiliz kritikoki interpretatzeko.

– Ea gai den, informazioa bilatzean, aukeratzean, komunikatzean eta zabaltzean, informazioaren eta komunikazioaren teknologiak modu autonomo, eraginkor eta kritikoan erabiltzeko.

– Ea gai den hizkuntzak ikastean tartean diren ikaskuntza-prozesuez gogoeta egiteko, eta horretan, ea baduen konfiantzarik bere gaitasunetan.