Nafarrera

Ikasleengan bultzatuko diren jarrerak:

• Garai bateko pentsaera ezagutu nahia
• Euskarari buruz hausnartzeko interesa
• Denen iritziak arretaz entzun eta kontuan hartzeko borondatea
• Herri hizkerak ezagutu, erabili eta balioesteko gogoa
• Euskalkien aberastasunaz jabetu eta haien erabilera sustatzeko irrika

Bideoa ikusi aurretik:

Gaiaren aurkezpena egingo du irakasleak. Aurre-ezagutzak aktibatuko ditugu.

-Zer dakizue nafarrera izenez ezagutzen den euskalkiari buruz? Zer ezaugarri ditu?

-Nafar bat imitatu nahi izanez gero, zer hitz erabiliko zenituzkete? (Erran, bertze, arras, aunitz...). Saiatu imitatzen!

-Zer iritzi duzue nafar euskarari buruz? (Ulerterraza/ulertzeko zaila, polita/itsusia…).

Bideoa ikusi bitartean:

1. Bideoa ikusi aurretik zituzten aurre-ezagutzak eta bideoa ikusi bitartekoak alderatu, ea aurrez hitz egindakoarekin bat datozen. Bideoak bi zati ditu; osorik ikusiko dugu, eta zatika ere bai ondoren.
2. Ikasleek euren arreta erakarri duten pasarteak gogoan har ditzatela.
3. Ulertu ez dituzten hitzak, esaerak edo erreferentziak apuntatu. Adibidez, faten (joaten), solastu (hitz egin), arras (oso, zeharo), arrunt (oso, zeharo), aunditz/aunitz (asko), aitatxi (aitona), amatxi (amona), elekatzea (hitz egitea), hondarre(ra)ko (bukaerarako)…

Bideoa behar adina aldiz ikusiko dute, informazioari ahalik eta etekin gehien ateratzeko.

Bideoa ikusi ondoren:

1. Ulertu dutela ziurtatu. Zalantzak argitu.
2. Bideoari buruzko hausnarketak eta iritziak partekatu, denok elkarrekin. Hona hemen horretarako balio dezaketen galdera batzuk:

-Ulertzeko arazorik izan al duzue? Berdin hitz egiten al dute bideoko guztiek?

-Zer-nolako harremana duzue beste euskalki batzuekin? Kontatu zuen esperientziak.

-Euskalkia galtzen joan da Nafarroako toki batzuetan. Bideoan agertzen diren batzuk euren herrietako azken hiztun zaharrak dira, gazteek batua ikasi baitute). Zein da euskalkien egoera Nafarroan gaur egun?

-Zuen ustez, batuak zenbat eragiten die euskalkiei? Euskalkiak aldatzen ari al dira? Hala baldin bada, hori zer da, ona ala txarra? Abantailak eta desabantailak aipatu.

3. Tarteko hizkerak, euskalki-nahasketak, ohikoak dira euskalkien mugako herrietan eta ez da erraza izaten euskalki batean edo bestean sailkatzea, bietatik jasotzen baitituzte ezaugarriak. Zenbait herritako hizkeran nabaria izaten da zein aldetarako joera izan duten historikoki, baina joera hori ere aldatu egin daiteke denborarekin eta horrek hizkeran aldaketak ekar ditzake.

Nafarroako herri batzuek nafar-lapurteraren ezaugarri nabariak dituzte (Zugarramurdik, Urdazubik eta Luzaidek, adibidez). Nafar euskarak badu antzekotasunik nafar-lapurterarekin, lexikoan adibidez ('Nafar-lapurtera' bideoa ere ikus daiteke).

Nafarroako beste zenbait herrik, ostera, erdialdeko euskararen (gipuzkeraren) ezaugarri ugari dituzte (ikus sortaldeko azpieuskalkiko herriak):

• Leitzaldekoa (adibiderako, Goizuetako Ahotsak)
• Larraungoa: Araitz-Betelu ingurua (adibidez, Larraungo Ahotsak)
• Basaburukoa
• Imozkoa

Gipuzkoan, berriz, Bidasoako herrietako hizkerek nafarreraren eta nafar-lapurteraren eragina dute (adibiderako, ikus Hondarribiko Ahotsak). Tarteko euskalkitzat hartzen dira horiek ere.

Ikus dezagun mapetan (Koldo Zuazoren mapak dira; informazio gehiagorako, ikus Zuazoren euskalkiak.eus webgunea ere):

Nafarreraren mapa

Gipuzkeraren mapa

Iturria: Wikipedia

3. Azken ekoizpena: Hainbat ekoizpen gara daitezke. Lau adibide eskaintzen dira hemen. Ikasleek bat aukeratu dezakete edo ordezko bat proposatu, edo proposamen bat baino gehiago ere egin dezakete.

• “Hitzen arrastoan”. Nafar euskalkiaren ezaugarriei erreparatuko diegu. Testua banatuko diegu ikasleei (ikus “Testua” atalean), eta euskalki horren ezaugarriak zein diren aztertuko dute. Talde txikietan egingo dute lana, eta ondoren partekatu. Nafar euskararen ezaugarrietako batzuk zein diren ikus dezakegu lehenengo, lana errazteko: ikus nafar euskararen ezaugarriak Ahotsak-en. Ondoren, taula hau ere baliagarria gerta dakieke:

"Lexikoa" atalean, hitzak eta aldaerak bereiztea komeni da:

• Lexikoa: hitzak. Euskalki baten erabiltzen den hitz berezia; beste euskalkietan jatorri desberdineko beste hitz batekin adierazten dena. Adibidez: abade / apaiz.
• Aldaerak. Euskalki batetik bestera hitz batek hartzen dituen forma desberdinak. Adibidez: apaiz/apez, zonbait/zenbait.

3-4 ikasleko taldeetan ipinita, ikasleak taulan ahalik eta hitz gehien jartzen saiatuko dira. Eskuz beteko dute taula.

Talde bakoitzean bozeramailea eta idazkaria izendatuko dituzte, eta ordenagailu bat izango dute (Wifi konexioarekin). Irakasleak gdoc bat sortuko du taula huts batekin, eta dokumentu horretan aldaketak egiteko baimena emango die taldeetako idazkariei.

Taldeek lana amaitzen dutenean, guztien lana bateratuko da: talde bakoitzeko bozeramailea jasotako hitzak esaten joango da, eta talde horretako idazkaria hitzak gdocs-en partekatutako taulan apuntatzen joango da. Pantaila handian ipini daiteke gdocs-eko taula hori, denek ikusi ahal izateko.

Ondoren, lexikoan jarriko dugu arreta. Berriro ere taldeka jarrita, taulako hitzen sinonimoak topatuko dituzte, ahalik eta gehien (adibidez: arrunt = arras, oso, zeharo, guztiz, txit). Eta aldaeren kasuan ere berdin: ahal den aldaera gehien (forma guztiak onartuko dira aldaeratzat (adibidez: zenbait, zonbait, zonbeit, zomeit, zumait....). Horretarako, Ahotsak-eko Corpusa eta Orotariko euskal hiztegia baliagarri gerta litezke.

Zer egin batutako hitzekin? Lexiko eta aldaerekin dominoko fitxak sortu ditzakete: fitxa pila bat prestatu eta gero jolastu!

• “Testigantza bila”. Ahotsak.eus webgunean hainbat testigantza daude nafar euskalkian. Ikasleek testigantza bana bilatu beharko dute webgunean, banaka edo binaka. Minutu bat aztertu, eta euskalkiaren ezaugarriak identifikatuko dituzte. Aurreko taula erabil dezakete horretarako.

Ez da komeni ikasle guztiek herri berak aukeratzea eta errepikatzea. Nola egin aukeraketa? Zer herri hautatu argi ez dutenentzat, aukera bat da Nafarroako herrien zerrendara joatea eta bideoa/audioa igota duten herriak zeintzuk diren begiratzea. Ikurra agertzen da horrelakoetan.

Ekialdeko nafarra aparteko beste euskalki bat zen. Duela gutxi desagertu da: lehenengo erronkariera desagertu zen (1991) eta ondoren zaraitzuera. Hori bai, azken hiztunen grabazio batzuk ditugu Ahotsak.eus atarian. Nahi izanez gero, posible da erronkariera eta zaraitzuera aukeratzea (audio grabazio zaharrak).

Tarteko euskalkiren bat ere aukeratu daiteke, nafarreraren eta beste euskalkiren baten nahasketa dena (adibidez, Hondarribikoa, Aranokoa...). Beraz, ikasleek Nafarroako edo nafar eragineko edozein euskara aukeratu dezakete.

Bukatutakoan, ikaskideei egindako lanaren berri emango diete, ahoz. Lehenengo, bideo pasarte hori zergatik aukeratu duten eta hiztuna nor den, nongoa -herria mapan kokatu-, adina, biografiako daturen bat... azalduko dute. Gero, bideo/audio pasartea ipini, ikasgelan ikusi/entzun, eta identifikatu dituzten ezaugarriak zein diren esango dute. Bukatzeko, iritzia emango dute jorratutako euskalkiaz -hizkuntzalaritzaren ikuspegitik-, hiztunari buruz, lan-prozesuari buruz... Ikasle bakoitzak erabaki dezala.

• “Historia egiten”. Ikerketa eginez, historiara begiratzea da proposamena. Nafarroako euskararen eta euskalkien historia ikertuko dugu, eta bide batez baita Nafarroako historia ere.

Lehenengo lana: taldeka ipini (4-5 lagun), eta gai bat aukeratzea.  Hona hemen aukera batzuk (posible da ikasleek beste batzuk proposatzea ere: adibidez, Nafarroako herri jakin bateko euskararen historia).

Dokumentazio bideak: Internet, liburuak, hedabideak... Elkarrizketak egitea ere posible da (adibidez, adituei edo euskara berreskuratzeko lanetan dabiltzanei).

Talde guztiek ahozko aurkezpenak egingo dituzte, ikaskideei egindako ikerketaren berri emateko (adibidez Genially bezalako programaren bat erabilita; argazkiak edo bideoak erabiltzea komenigarria litzateke, bisualagoa izateko). Iritzi-trukea egingo da aurkezpen bakoitzaren ostean.

• “Bestearen azalean”. Beste ariketa posible bat ikasleak antzezle bihurtzea da, eta elkarrizketatuen azalean jartzea. Ahotsak-eko elkarrizketa bat antzeztea izango litzake erronka. Binaka edo 3-4 laguneko taldeetan egin dezakete: ikasle bat edo bi elkarrizketatzaile rolean eta beste bat edo bi lekuko rolean. 5-10 minutuko antzezpentxoak izango lirateke.

Aurretik prestatuko dute gidoia: galderak eta erantzunak. Hiztunak nafarreraz mintzatuko dira eta, horrenbestez, testua euskalki horretan prestatuko dute. Pertsonaiak karakterizatu (kazetariak, adinekoak...), eta entsegatu egingo dute. Ondoren, elkarrizketaren antzezpena egingo dute, ikaskideen aurrean.

Ahotsak-en egiten duten moduan, elkarrizketa grabatu egin daiteke eta gero antzezpentxo guztiak gelan ikusi beste egun batean (norbere burua ikusita ere asko ikasten da).

 4. Ekoizpena partekatzea. Ahozko aurkezpena/azalpena/antzezpena egingo dute ikasleek, gelakideei euren lanaren emaitzak ezagutarazteko. Horiek bideoz grabatzea interesgarria izan daiteke, irakasleak ez ezik ikasleek beraiek ere baloratu ahal izateko. Ikasleek ahozkoa eta idatzizkoa bereizten ikastea komeni da, eta pixkanaka ahozko jardunean gero eta hobeto moldatzea. Irizpideak proposatzeko, irakasleari baliagarri gerta dakizkioke: ahozkoaren ezaugarriak eta baliabideak).

Ebaluazio-irizpideak

Ikasleen autoebaluazioa. Ikasleek autoebaluazioa egiteko, egin ditzakegun galderak:

Edukiari buruz

-Ea gaiak bere interesa piztu duen.

-Ea gaiari buruz ikasi izanaren sentsazioa duen: gutxi-zerbait-dezente-asko.

Ikaste-prozesuari buruz

-Ea bideoa eta testigantzak baliagarriak gertatu zaizkion.

-Ea ikaste-prozesua gustukoa eta eraginkorra izan den berarentzat.

-Ea informazioa bilatzeko arazorik izan duen edo erraza gertatu zaion.

-Ea guztira informazio berri asko jaso duen eta hausnartzeko balio izan dion.

Bere komunikazio-gaitasunei buruz

-Ea iritzia lasaitasunez emateko aukera duen ala zailtasunak izan dituen.

-Ea ahozko ekoizpenean lasai sentitu den eta nahi zuena azaltzeko gai izan den.

-Ea pozik dagoen ekoitzitako lanarekin.

Talde-lanari buruz

-Ea talde-lanean eroso sentitu den eta aberasgarria gertatu zaion.

-Ea ondo baloratzen duen talde-dinamika ala arazoren bat izan duen.


Irakasleak aintzat hartu ditzakeen ebaluazio-irizpideak:

– Ea gai den zenbait erabilera-eremutako ahozko eta ikus-entzunezko testuak interpretatzeko eta balioesteko, eta horretan, ea bereziki kontuan hartzen dituen hezkuntzan eta hedabideetan sarri-sarri erabili ohi diren testuen funtzio soziala.

– Ea badakien ahozko aurkezpenak egiten eta ea gai den, informazioaren eta komunikazioaren teknologiak erabiliz, aldez aurretik prestatutako eskema bati jarraitzeko.

– Ea modu aktibo, erreflexibo eta pertinentean parte hartzen duen ikaskuntza helburu duten ahozko interakzioetan, eta horretan, ea gai den azalpenak eta argudioak modu pertinente eta egokian emateko.

– Ea gai den zenbait erabilera-eremutan erabili ohi diren euskarri digital eta analogikoko idatzizko testuak interpretatzeko eta balioesteko, eta horretan, ea bereziki kontuan hartzen duen azalpenezko testuek (1. mailan), pertsuasiozko testuek (2. mailan), iritzi-artikuluek eta zientzia-dibulgazioko testuek zer funtzio sozial duten eta zer balio transmititzen dituzten.

– Ea gai den, aldez aurretik egindako plangintza bati jarraituz, gaurkotasun handiko gaiei eta curriculumarekin, hizkuntzarekin nahiz literaturarekin lotutako gaiei buruzko idatzizko testuak zorrotz, argi eta akatsik gabe ekoizteko (azalpenezko eta argudiozko testuak, batik bat).

– Ea, testuak interpretatzean eta sortzean (hezkuntzan sarri-sarri sortu ohi diren azalpenezko eta argudiozko testuak batik bat), gai den hizkuntzaren planoei buruzko ezaguerak modu erreflexiboan identifikatzeko eta erabiltzeko.

– Ea gai den ikasturtean zehar landutako literatura-lan eta -pasarteetako edukiak interpretatzeko, eta horretan, ea erabiltzen dituen literatura-formei, -garaiei eta -egileei buruzko ezaguerak.

– Ea gai den, ikasturtean landutako garai eta mugimenduetako lanik adierazgarrienak irakurri ondoren, testu-iruzkin kritikoak egiteko.

– Ea badakien hizkuntza-aniztasunaren berri, eta ea gai den errealitate hori kontzeptu sozio-linguistikoak erabiliz kritikoki interpretatzeko.

– Ea gai den, informazioa bilatzean, aukeratzean, komunikatzean eta zabaltzean, informazioaren eta komunikazioaren teknologiak modu autonomo, eraginkor eta kritikoan erabiltzeko.

– Ea gai den hizkuntzak ikastean tartean diren ikaskuntza-prozesuez gogoeta egiteko, eta horretan, ea baduen konfiantzarik bere gaitasunetan.